16 июля, 2024 - 12:11
Нарт хъыбархэмрэ пшыналъэхэмрэ лъэхъэнэ жыжьэм къыщожьэ, адыгэ лъэпкъым лIэщIыгъуэ Iэджэ щIауэ къыдокIуэкI. Нарт лIыхъужьхэм ятеухуа Iуэтэжхэр гъэщIэгъуэнщ, лIыгъэм, цIыхугъэм, хабзэм и мыхьэнэм урагъэгупсысу гъэпсащ. Эпосым увыпIэ щхьэхуэ щеубыд Мэлэчыпхъу и образым. Ар Iущщ, дахэщ, щэныфIэщ. Абы и Iущагъымрэ и дахагъымрэ я хъыбарыр нарт хэкум ягъэщIагъуэу къыщрахьэкIырт. АтIэ хэт хъуну Мэлэчыпхъу? Ар нэхъ гъунэгъуу къыдигъэцIыхунщ абы теухуа хъыбар кIэщIхэм.
***
Махуэ гуэрым Мэлэчыпхъу цIыкIур унэр ихъумэну къыданэри, адэ-анэр дэкIат.
Мэлэчыпхъу цIыкIум и гуащэхэр унэ шындэбзийм деж щигъэджэгурт. Хьэтыкъ цIыкIу хуэдэу ятIэ пщар яритурэ яжриIэрт:
- Мыр «хьэщIэ къэкIуэнущ», - жыфIи вгъэтIылъ,
«Куэдрэ щылъащ» - жыфIэуи фымышхыж.
АбыкIэ шу гуп блэкIырти, ар щызэхахым, къэувыIэри едэIуащ. Аргуэру зыгуэр жрагъэIэну гупым ящыщ зым жиIащ:
- Къытхэдэ, дахэ!
Мэлэчыпхъу къеплъэкIри, щэхуу къедаIуэу шу гуп щытыр щилъагъум, жиIащ:
- Зи шхуэIур мыбз,
Зи бдзыр имых,
НапщIэ къэмыщтэу
Къэщтэгъуей гуп,
Фи мыIуэху зевмыхуэу,
Фи гъуэгу фытет!
Шу гупым ар щызэхахым: «Мыр гъэщIэгъуэн дыдэщ», - жари, хъыджэбз цIыкIур зейр зрагъэщIэну яшхэр къраIуэнтIэкIри пщIантIэм къыдыхьащ.
Мэлэчыпхъу ар щилъагъум, гуащэхэр къигъанэри шу гупым япежьащ. Къригъэпсыхри унэм щIишащ, шэнтхэр къахуигъэуври игъэтIысащ.
- Уи адэр дэнэ щыIэ? - жаIэу щеупщIым,
- Иримыкъу къыпищэну кIуащ, - жиIащ.
Ар шу гупым къагурымыIуэу:
- Дэнэ жыпIа здэкIуар? - жаIэу етIуанэу щеупщIым:
- ЛэжьакIуэ кIуащ, лэжьыгъэр зэи ирикъуркъым, -яжриIащ.
- Уи анэр дэнэ здэкIуар? - жаIащ гупым.
- Си анэр кIуащ IуэхуитIгъэн, - жиIащ.
- Дэнэ жыпIа? - жаIэу аргуэру щыщIэупщIэм:
- Си анэр кIуащ уэршэракIуэ,
Ди гъунэгъум махуэгъакIуэ,
Пщэдеи махуэщ, жыхуиIэу,
Къэунэхури мазэщ, жиIэххэу.
Езым и Iуэхури имыщIэу,
ЗдэкIуами иримыгъащIэу, - яжриIащ.
Шу гупыр, ар ягъэщIагъуэу, шэсыжащ.
***
Мэлэчыпхъу щыхъыджэбздэсым къылъыхъуу хъуа псоми дзы яфIищурэ яхудэкIуэртэкъым.
- Сэ а Мэлэчыпхъу жыхуаIэм дзы къысфIищынкъым! – жиIэри, зызэфIиIущ, зызэфIилъхьэщ, зигъэщIэращIэри, щIалэжь гуэр къэкIуащ Мэлэчыпхъу деж. ЩIымахуэ уает, уэсри куууэ телът. ЩIалэжьыр шууэт къызэрыкIуар.
Шур бжэIупэм къыIухьэри къэджащ. Мэлэчыпхъу бжэр къыIуихыу къыщыщIэкIым, бжэIупэм Iут шур илъэгъуащ.
- Къеблагъэ, Iэжьэм ису шым тесыж! – жиIащ.
ЩIалэжьыр еплъыхри и вакъэ лъапитIыр Iэжьэ къуапэм хуэдэу къэтIеяуэ щилъагъум:
- Укъысхурикъуащ! – жиIэри дэкIыжащ.
***
Зэгуэрым Мэлэчыпхъу и лIыр, нарт Унэджокъуэ, ныртыжьитI и гъусэу мазэкIэ къэтыну ежьащ. ЗдэкIуам аргуэру зы мазэкIэ щымыIэжу мыхъуу, мазитIкIэ къэтын хуей хъуащ. Нарт Унэджокъуэ и гъуситIыр къиутIыпщыжащ:
- Гуащэм махуэфIэхъу схуефхыж! МазитIкIэ сыкъэтын зэрыхуейри схужефIэж. Нобэ фынэсу пщэдей фыкъэсыжу фыкIуэж, - жиIэри.
Зыщымыщу бохуцеяпхъитI Мэлэчыпхъу тыгъэу къыхуригъэхьри, и гъуситIыр къигъэкIуэжащ. БохуцеяпхъитIыр Мэлэчыпхъу къыхуахьри къэкIуэжащ. Нэсыжри, нартым я пщэ кърилъхьар Мэлэчыпхъум жраIэжащ. ЕтIуанэ махуэм ежьэжын хуейти, лIым жраIэжыну мыр яжриIащ:
- Вагъуэм из,
Мазэм итI,
Тхьэрыкъуэ пщэхуитIым я псэ,
КъуанщIэ фIыцIэжьитIым ягу хыумыгъэщIын – жыфIи лIым схужефIэж, - жиIэри.
ЩIалитIым абы къикIыр къагурымыIуэу, ягъэщIагъуэу, зыщамыгъэгъупщэжын щхьэкIэ жаIэурэ кIуэжащ. Нэсыжхэри, нарт Унэджокъуэ елъэIуащ:
- Тхьэм щхьэкIэ, дэ зыгуэркIэ дынолъэIунущи къыджыIэ, - жаIащ.
- ФыкъызэлъэIу, сщIэмэ фызогъэгугъэ вжесIэну, - жиIащ нартым.
- ДынолъэIумэ мыращ:
Вагъуэм из,
Мазэм итI,
Тхьэрыкъуэ пщэхуитIым я псэ,
КъуанщIэ фIыцIитIым ягу хыумыгъэщIын, - жиIэу гуащэм уэ къыпхуиIуэхуа псалъэм къикIыр къыджыIэ, жаIэри.
- БохуцеяпхъитI фэзгъэхьам зым зы IэфракIэ, адрейм IэфракIитI къыпыфчат? – жиIэри еупщIащ нарт Унэджокъуэ и гъуситIым.
- Къыпытчащ, - жаIащ абыхэм.
- АтIэ зым зы IэфракIэ, адрейм IэфракIитI пачащи, «тхьэрыкъуэ пщэхуитIым я псэ» жыхуиIар гуащэмрэ сэрэщ. «КъуанщIэ фIыцIитIым» жыхуиIэр фэ тIуращи, «Дэ тIум ди псэ, уи гъусэ нартыжьитIым я гугъу умыщIын!» - жиIэу аращ гуащэм и псалъэм къикIыр, - жиIащ нартыжьым.
НартитIым ар ягъэщIэгъуащ, абы иужькIи апхуэдэ зэи ящIэжакъым.
МазитI пIалъэр дэкIри, нартми къигъэзэжащ. Нартыр къэкIуэжа иужькIэ куэд дэмыкIыу хьэщIэ къахуэкIуащ.
ХьэщIэщыр унэм пэжыжьэт. Мэлэчыпхъу хьэщIэм хуэфащэ лы Iыхьэр лэпсым хэлъу, лэпс тепхъэри тепхъэжауэ, шыуаным илъу хьэщIэщым иригъэхьащ, адэкIэ и лIым къыхихыжу Iэнэм трилъхьэну. Нарт Унэджокъуэ лыр къыхихыурэ Iэнэм щытрилъхьэм лэпс тепхъэр зэрымащIэм гу лъитэри, Мэлэчыпхъу деж игъэкIуащ:
- Лэпс тепхъэр щхьэ мащIэ? – жиIэри.
- Пшэр лъэныкъуэ ирагъэзри, вагъуэр зырыз ящIащ, жыфIи схужефIэж лIым, - жиIащ Мэлэчыпхъу.
Апхуэдэу и лIым щыжраIэжым, гуп зэхэсыр еупщIащ:
- Мыбы къикIыр, Тхьэм щхьэкIэ, къыджыIэ! – жаIэри.
- Абы къикIыр мыращ: дагъэр лъэныкъуэ ирагъэзри, лэпс тепхъэм и ныкъуэр яшхащ, - къажриIэжащ нартым.
***
Мэлэчыпхъурэ и лIымрэ зэман зыкъомкIэ зэдэпсэуауэ, и лIым къригъэкIыжын хуей хъуащ. Мэлэчыпхъу псомкIи и лIым еIущэкIырти, ар игу темыхуэу:
- УизгъэкIыжынущI – жиIащ лIым.
- Хъунщ, ауэ сибгъэкIыжын ипэкIэ, уи ныбжьэгъухэр зэ къызэхуэшэсыжи, ефэ-ешхэ яхуэзгъэщIыж, IэфIкIэ ягу сыкъинэжын хуэдэу, - жиIащ Мэлэчыпхъу.
ЛIым и ныбжьэгъухэр, хъыбар яригъащIэри, къызэхуишэсащ. Мэлэчыпхъу Iэнэр къахуиузэдщ, мэрэмэжьейр гуащIэу къахутригъэувэри, жиIащ:
- Сэ си лIым срегъэкIыж, мы зэм фIэкIа си Iэнэм фыпэрысыжынукъыми, сыныволъэIу, си хьэтыркIэ, фызэфэфи фшхыфи къэвмыгъэнэну. Ар хьэщIэхэм щэхуу елъэIуащ, и лIыр ирагъафэурэ чэф ящIыну.
ХьэщIэхэр, ялъэкI къамыгъанэу, ефащ, ешхащ. Мэлычыпхъу и лIыр ирагъафэурэ чэф хьэлъэ ящIащ. ЯгъэукIуриижри езыхэр зэбгрыкIыжащ.
Мэлычыпхъу гур зэщIригъащIэщ, илI чэфыр иригъэукIуриери, къежьэжащ.
КъыздэкIуэжым, нэхуи къатещхьауэ, гъуэгум и зэхуэдитIри къакIуауэ, и лIыр къызэщыуащ.
- Мыр сыт? Дэнэ дыздэкIуэр? – жиIащ лIым.
- Сэ сибгъэкIыжауэ си унэ сокIуэж, - жиIащ Мэлычыпхъу.
- АтIэ сэ сыт щхьэкIэ сынакIуэрэ? – жиIащ лIым.
- СыкъибгъэкIыж хъужыкъуэмэ, си нэ къыфIэнэу зы къисхыну жысIэри, апхуэдэ быдагъэ зэтщIылIат. Си нэ къыфIэнар уэрати, укъисхауэ сокIуэж, - жиIащ Мэлычыпхъу.
ЛIыр егупсысри:
- Хьэуэ, Мэлэчыпхъу щикIыжым и лIыр здрихащ жаIэу, напэтехщ. Нэгъазэ! – жиIэри, къагъэзэжри къэкIуэжащ.
Абы иужькIэ зэлIзэфызым яку псалъэмакъ лъэпкъ дэмылъу, лIэжыху зэдэпсэуащ жаIэ.
