30 апреля, 2024 - 13:59
Зэхэуэ гуащIэм и Iэужьу зауэлIыр уIэгъэ хъуамэ, и къупщхьэ къутамэ, «щIопщакIуэкIэ» зэджэ Iуэхугъуэм нэхъ сэбэп щымыIэу къалъытэрт адыгэхэм. Абы жьыи щIэи хэтт, ауэ куэд дыдэ зэлъытауэ, Iуэху хьэлъэ зи пщэ къыдэхуэр щIалэгъуалэрат. Дэтхэнэми и акъыл жанымрэ гушыIэкIэ дахэмрэ игъэлъэгъуэну хущIэкъурт, сымаджэм и узыр щхьэщахын, и гупсысэхэр фIым хуаунэтIын папщIэ. ЩIалэгъуалэр гушыIэу, уэрэд жаIэу, къафэу зэхэтыху, Iэзэм шэр къыхихыжырт.
Сыт къемыузами, зауэлIым и псэм телъ гугъуехьыр игъэпщкIуфу щытын хуейми, шэр Iэпкълъэпкъым къыщыхахкIэ, щIалэгъуалэм я джэгур нэхъри кърагъаблэрт, пшынауэм и пшынэбзэм щэIу макъыр жыжьэу уигу къэзыгъэкIыж пшынэ Iэпэхэр къыхигъэщырт. Ар апхуэдэу щIащIэр, зызымыщIэж, узым игъэундэрэщхъуа сымаджэр зыгуэркIэ къыхэщэIукIмэ, и напэр темыкIын папщIэт, пшынэбзэм къыхэща щэIу макъым ар щIиуфэн хуейуэ арат. Апхуэдэ Iуэху мытыншым зэманышхуэ ихьми, жэщ псом цIыхухэр зэхэмыкIыу зэхэтт, сымаджэр ямыгъэжейуэ. Адыгэхэм къызэралъытэмкIэ, къару бзаджэхэр щыятэр жэщрати, уIэгъэ хъуа лIыхъужьыр зэрыжейуэ ахэр къеуэлIэнкIэ шынэрт.
Дуней псом щыцIэрыIуэ дохутыр Пироговым иджырт адыгэхэм я IэзэкIэр. Абы зэрыжиIэу щытамкIэ, адыгэхэм я медицинэр адрей лъэпкъхэм куэдкIэ ефIэкIырт, щIопщакIуэри хуабжьу сэбэпт, уIэгъэ хъуам шэ къыщыкIуэцIыпхыжкIэ е и Iэпкълъэпкъым щыщ пыупщIын хуей хъуамэ. Хирург цIэрыIуэм зыкъиумысыжауэ щытащ адыгэхэм якIэлъыплъа нэужь, медицинэ и лъэныкъуэкIэ IэщIэхуа гугъэ, фIэщхъуныгъэ гуэрхэр къызэщIэушэжауэ.
Апхуэдэу адыгэ цIыхубзхэм IэзэкIэ зэмылIэужьыгъуэ куэд яIэт. Абыхэм пIейтеиншэу яхуэгъэхъужырт дуней псор зыщыщтэ фэрэкIыр.
ХVIII-нэ лIэщIыгъуэм и пэхэм адыгэщIым щыхьэщIа франджы зыплъыхьакIуэ, дипломат Абри де ла Мотре и тхыгъэхэм къахэнащ мыпхуэдэ гукъэкIыжхэр. 1711 гъэм абы и нэгу щIэкIащ фэрэкI зэуз адыгэ хъыджэбз цIыкIур зэрагъэхъужар. Мыбдеж къыхэгъэщыпхъэщи, Европэм фэрэкIым и хущхъуэ къыщагъуэтар 1796 гъэращ, илъэс 85-рэ дэкIыжауэ! Абы къегъэлъагъуэ адыгэхэм я IэзэкIэр адрей щIыналъэ жыжьэхэм ебгъапщэмэ, куэдкIэ ипэ иту зэрыщытар.
Дауи, а зэманым адыгэ бзылъхугъэхэм фэрэкIым къыхуагупсыса хущхъуэгъуэм медицинэ и лъэныкъуэкIэ укъеплъмэ, щIэныгъэм къитIасэу къыщIэкIынкъым. Арами, илъэс щэ бжыгъэкIэ адыгэхэм къадекIуэкIа IэзэкIэм сэбэп зэрыхэлъам и щыхьэт куэд тхыдэм къыхощыж.
* * *
ЗэрыщIэныр, зэпсэлъэныр цIыхур зыхуэныкъуэ къудей мыхъуу, набдзэгубдзаплъэу ухэплъэмэ, гъэунэхупIэ, гъащIэм и дерс псори къызыхэпх Iуэхугъуэщ.
Апхуэдэ гупсысэм къыхэкIыу, адыгэ хабзэм къегъэув нэхъыжьыр къыщыщIыхьэкIэ пщIэ хуэпщIу укъэтэджыныр къызэрыгуэкI хьэлу. Апхуэдэу зи жьакIэхэр уэсу тхъуа нэхъыжьыфIхэм зыкъаIэтырт цIыхубз пэшым къыщIыхьамэ. Уеблэмэ, цIыхухъу фIэкI зыщIэмыс пэшым бзылъхъугъэ щIыхьамэ, зэрыщыту къэтэджын хуейт. Апхуэдэ хабзэмкIэ цIыхухъухэм ягъэлъагъуэрт бзылъхугъэм хуащI пщIэр.
Шапсыгъ-адыгэхэр фIыуэ зыцIыхуа Лапинский Теофил зэритхыжамкIэ, «адыгэхэр нэхъыжьми пщащэхэми зэхуэдэу яхуэтэджырт, пщIэ кIэлъызэрахьэр зэхуэбгъэдэфынут».
Адыгэбзэмрэ адыгагъэмрэ я къулеигъэр къиIуатэу, цIыхум ущыIущIа зэманым елъытауэ, я фIэхъус ехыкIэр зэхуэдэтэкъым.
Псалъэм папщIэ, шууейр нэхъыжь е бзылъхугъэ хуэзамэ, шым къепсыхырти, къыхуэкIуэр езым ижьырабгъумкIэ блигъэкIырт. КърихьэлIахэр я пIэм итмэ, шыр IумпIэкIэ иIыгъу, къапекIуэкIырт.
ЦIыхухъур гупым «гуп махуэ, апщий!» жиIэрти, яхыхьэрт. Гупым я нэхъыжьыр абы «Упсэу, апщий» жиIэу къыпэджэжырт.
ЦIыхубзым сыт хуэдизу пщIэ хуамыщIми, цIыхухъум и гъуэгур зэпиупщIыну хуиттэкъым. Хабзэм ипкъ иткIэ, бзылъхугъэм цIыхухъу къыхуэкIуэу илъэгъуамэ, къэувыIэнурэ, ар блигъэкIынут. ЦIыхухъур лъэбакъуэ зытIущкIэ блэкIа нэужь, бзылъхугъэми и гъуэгум пищэжырт. Хабзэм къигъэувырт бзылъхугъэр щысу пэшым нэхъыжь къыщIыхьамэ, къэтэджын хуейуэ (къыщIыхьар унэIуту, е Гуащэр арауэ щытми). Хьэлэмэтщ адыгэ хабзэм къыхэщыж мыпхуэдэ Iуэхугъуэри: зэпсалъэу зэбгъэдэт цIыхуитIым я зэхуакум зы лъэбакъуэ нэхъ мащIэ дэлъын хуейтэкъым. Зэдэуэршэрхэр бзылъхугъэу щытмэ, зэбгъэдэкIуатэIуэми емыкIутэкъым, ауэ цIыхухъумрэ цIыхубзымрэ, нэхъыжьымрэ нэхъыщIэмрэ я зэхуакум лъэбакъуитI-щы дэлъыпхъэт. Уеблэмэ, зэхуэзахэм я Iэр щызэрыубыдкIэ, нэхъыщIэр нэхъыжьым гъунэгъущэу зэрыбгъэдэмыкIуэтэным кIэлъыплъырт.
Пасэрей зэманым адыгэхэр цIыхум и Iэпкълъэпкъым лейуэ лъэIэсыртэкъым. Псалъэм папщIэ, и дамащхьэм теуIэныр, и Iэр иубыдыныр. Iэмал иIэтэкъым цIыхубзым и Iэм, Iэблэм улъэIэсынкIэ.
Адыгэхэм Iэщэм пщIэ лей хуащIырт. Iэщэ зехьэкIэми хабзэ щхьэхуэ иIэт. Псалъэм и хьэтыркIэ, цIыхухъуитI зэхуэзамэ, зыр адрейм ижьырабгъумкIэ къыпекIуэкIырт, Iэщэр зыкIэрыщIа я сэмэгурабгъур зэхуэгъэзауэ щытын щхьэкIэ. ЦIыхухъуитI шууэ ирикIуэмэ, нэхъыщIэм нэхъыжьым и сэмэгурабгъу зищIырт. Шууейхэм я бжыгъэр нэхъыбэмэ, я зэхэтыкIэми зихъуэжырт: нэхъыщIэ дыдэр нэхъыжьым и ижьырабгъумкIэ къэувырт, курытым сэмэгурабгъур хуит хуищIу. Ар къызыхэкIыр нэхъыщIэр IукIын хуей хъумэ, нэхъыжьым и сэмэгурабгъум зыгуэр къыщыту, нэхъыжьыпIэм къинэжауэ гъуэгуанэр пащэн щхьэкIэт.
Уи япэ ит шум ущыбгъэдыхьэкIэ, сыт хуэдэ ныбжь уимыIами, сэмэгурабгъукIэ уекIуэлIэн хуейт. ШууитIым уакIэлъэщIыхьамэ, занщIэу ижьырабгъу зыщIыпхъэт. Дауэ мыхъуами, асыхьэтым хабзэм къызэритIасэм хуэдэу, нэхъыжьыгъуэкIэ зэхэгъэщхьэхукIауэ, гупыр и пIэм иувэжынут.
Гупыр, шуми лъэсми, сыт хуэдизу куэд мыхъуами, зы сатырэм цIыхуищ нэхъыбэ иувэртэкъым. Хабзэм тету, гупым и пэм шууищ итт: и кум нэхъыжьыр, абы и бгъуитIым нэхъыщIэхэр къыщыту. ЛъэсырыкIуэхэми арат я кIуэкIэр. Дзэшхуэр зауэм щыкIуэкIэ, дзэпщыр – шу пашэу, къыщагъэзэжкIэрэ – шу кIашэу къекIуэлIэжырт. Ар уэркъ лIакъуэм къыхэкIа зауэлI хахуэм и нэщэнэт.
