26 февраля, 2022 - 11:12
Къудайланы Мухтарны «Балкария» фольклор-этнография къырал тепсеу ансамбльни къурау жаны бла башламчылыкъларында анга болушлукъ этгенлени араларында Джуртубайланы Махти да болгъанды. Тепсеу къауум, белгилисича, 1988 жылда къуралып, бюгюнлюкге дери жетишимли ишлеп келеди. Бу материалда Махти ансамбльни биринчи концертини, программасыны, къууанчларыны, жетишимлерини юсюнден тарых магъаналы эсгериулерин жазгъанды. Аланы бюгюн къайтарып эсибизге тюшюрейик.
- Бир къауум айны жашла, къызла къарау-кючлерин аямагъанлай «Терек» санаторийни гитче залында кюрешгендиле. Не реквизитлери, не сахна кийимлери жокъ эди. Алай болгъанлыкъгъа, къысха заманны ичинде онеки тепсеу салыргъа къолдан келгенди.
1989 жылда 23 апрельде Музыка театрда Маданият министерство къурагъан комиссия программагъа къараргъа жыйылгъанды. Концертни юсюнден билдирилмегенликге, залда сюелирге окъуна жер жокъ эди. Къараучу хар тепсеуден сора артистлени сахнадан гюрюлдеген къарсла бла ашыргъанды, ала репетицияда кийген кийимлери бла чыкъгъанларына да къарамагъанлай.
Программагъа кирген тепсеуле бир бирге ушамагъандыла: къызыу баргъан тёгерек тепсеу, сюзюлюп баргъан тюз тепсеу, жарыкъ салыннган той тепсеу. Бу башхаладан тепсеучюле кеслерин сахнада, элде тойдача, эркин тутханлары бла, къауум-къауум чыгъып, тойда болгъан халны къараучугъа жетдиргени бла айырмалы эди. Андан сора дагъыда буруннгу адет-тёреле бла байламлы – «Шертмен», «Гюппе», «Тепена», «Чоппа».
Битеу программаны юсюнден айтыр кереклиси жокъду. Бек башы – ансамбльни тепсеулерине кёре, ол тюз жолда эди. Аны башчылары, сахнада аякъ ала, эстетиканы да унутмагъандыла, тепсеулени адет-тёреле бла ауур этмей, алада театр элементле да элпек эдиле. Былайда аны эбин билмей бузсала, художестволу жаны къарыусузгъа айланырыкъ эди.
Концертден сора комиссиягъа кирген хореографла, фольклорчула, министерствону келечилери, коллективни программасын къабыл кёрюп, анга къырал даража берирге деген оюмну айтхандыла.
1990 жылда сентябрьни 17-синден 21-не дери Абхазияны ара шахары Сухумда Тау халкъланы «Нартала» («Нартла») деген биринчи тепсеу фестивалы бардырылгъанды. Анга, «Балкариядан» сора, Къарачай-Черкесден «Элбрус», Юг Осетиядан «Симд», Шимал Осетиядан «Алан», Чечен-Ингушетиядан «Башлам», Абхазиядан «Шаратын» къатышхандыла. Бизни коллектив республикадан тышында экинчи кере кёргюзте эди кесини искусствосун.
Фестивальны ахыр кюню. Жюрини санына жыйырма адам киреди. Аны таматасы Эдуард Бэбияды. «Балкария» фестивальгъа беш тепсеу келтиргенди: бурун заманлада жангы жылда тепсеучю «Озайны», нарт эпосха кёре салыннган «Къарашауайны», Голлу тейриге, нартланы аталары Дебетге эм берекетликни, монглукъну тейриси Алтын Хардаргъа аталгъанны.
Регламентге кёре хар къауум жыйырма беш минут турургъа керек эди сахнада. Алай къараучу, «Балкарияны» иерге унамай, «Браво, Балкария!» деп къычырып, андан эки кереге кёп заманны тутхан эди. Къараланы Лейля къызланы ичинде эм ариу тепсегени ючюн саугъагъа тийишли болгъанды («Хрустальная ваза»). Ансамльни балетмейстери Къудайланы Мухтар да фольклорну хайырланнганы ючюн аллай саугъа алгъанды. Сора жюрини таматасы сёлешеди:
- Тау халкъланы биринчи тепсеу фестивальларыны эм сыйлы саугъасы – «Алтын такъыя» – сёзсюз, «Балкариягъа» бериледи.
Къараучу анга ыразылыгъын къызыу къарсла бла билдиреди. Жаш коллективни арымай-талмай ишлегенине бийик багъа тюйюлмю эди ол?!
Экинчи жыл ансамбльни Шимал Осетияда, Чечен-Ингушда, Дагъыстанда гастрольлары жетишимли ётгендиле. Жаланда юч жылны ичинде къыйын болумлада Къудайланы Мухтар жыйырма беш тепсеу салгъанды, кёбюсюн биринчи кере. Бютюнда къызла тепсеген «Къабышханланы» белгилерге сюеме. Баям, бу тепсеуде артыкъда бек жууукълашханды ансамбль фольклорда болгъан магиягъа. Тепсеуню ритми, къараучуну «башын хайран этген» музыка, сейирлик сахна кийимле, къызланы усталыкълары, женгилликлери – бары да залда олтургъанланы эсин алгъандыла.
Бир къауум замандан биягъы фестиваль. Бу жол Тюркге барады «Балкария». Анда тюрк тилли халкъланы биринчи фестивалы бардырылгъанды. Биягъы жетишим. Къарачай-малкъар халкъны буруннгу тепсеулери тюрклюлени кёллерине жетген эди. Анкарада, Конияда концертлери, телевиденияда эки сагъат баргъан бериулери, мындан кетген жерлешле бла тюбешиуле, аланы къууанчлары, кёз жашлары…
Башында айтылгъаныча, «Балкарияны» уллу жетишими, аны башхала баргъан жолну сайлама, халкъ тепсеуню миллет энчилигин кёргюзтгенде эди. Кавказны бир-бир тепсеу къауумлары хайырланнган секириулени, цирк номерлени къараучу искусствогъа санайды. Ол жол бла барыу, сёзсюз, коллективни сыйын тюшюреди, аны уа артда къайтарыргъа тынч тюйлдю. Бютюнда ансамбльни къарачайлыланы бла малкъарлыланы буруннгу хореография искусстволарын жангыртыр ючюн къуралгъанын эсге алсакъ. Алайды да, халкъыбызны ийнагъы мындан ары да биринчи ахшы жорукъларын бузмагъанлай, жетишимли боллугъуна ышанабыз.
