19 февраля, 2022 - 14:39
Хабаз элден Байрамукъланы Жантемир бла Келимат бир юйюр болуп жашагъанлы ма быйыл отуз жыл болады. Ала беш сабий ёсдюргендиле. Расул, Мухаммат, Айгюл эмда эгизле Зарина бла Фатимат ата-аналарын жаланда къууандыргъанлай турадыла. Жууукъ- ахлудан, къоншу-тийреден да ыспас табадыла.
«Атама тынгылагъаныма сокъуранмайма»
Келиматны атасы юч къызындан бири къатларында турурун сюйюп, аны къоншусуну жашына берген эди. «Биз бирге ойнап айланнган эдик, мени акъылымда да жокъ эди анга эрге барыргъа. Алай атама угъай деялмагъанма. Ол манга аманны буюрмазын биле эдим. Аны сайлауу, оноуу да тюз болгъанын а заман кёргюзтгенди»,- дейди тиширыу.
Ахмат юч къызын да бек сюйгенди, алай Келиматны уа энчи кёргенди. Къатларында ол турурун излегенди. Алай да болгъанды. «Анабыз инсультдан сора кёп ауруп жатханды. Ол ауушхандан сора уа, кёп да бармай атам да онкологиядан ауругъанды. Алай бла ала 2014 жылда бир бири ызларындан кетгендиле»,- деп мудахланып айтады ол.
Кеч табылгъан къарындаш
Къазахстанда жашагъанында, Ахмат оруслу къызны алгъан эди. Алагъа жаш туугъанды. Малкъар халкъгъа туугъан жерине къайтыргъа эркинлик берилгенден сора, юй бийчеси Ахмат бла Кавказгъа кетерге унамай къалгъанды. «Атабыз а къарт анасын бла атасын къоялмагъанды. Кеси да туугъан элине бек термиле эди. Жылла озгъандан сора, жашы Владислав, бери келип, бизни бла танышханды. Энди ол бек сюйген къарындашыбызды. Бусагъатда юйюрю бла Германияда жашайды»,- деп хапарлайды Келимат.
«Хар ким да юйде болгъан заманда»
Байрамукъланы тукъумгъа кёп сабий тёреди. Жантемир да бек сюйгенди аны уллу юйюрю болурун. Кесини уа юч къарындашы, юч да эгечи бар эдиле. Жарсыугъа, бусагъатда аладан ол кеси эмда эки эгечи къалгъандыла.
Айгюл туугъандан сора, анга эгеч керек болгъаныны юсюнден сагъышланадыла ата, ана да. Къадар а алагъа бир угъай, эки къызны бир жолгъа береди. «Бизни сабийлерибиз гитчечиклени бек сюедиле, къоншуда балаланы къубултуп айланырла. «Хар ким да юйде болгъан заманда» деген бериуге къарасала уа, ол ёксюзледен бирин окъуна алчыгъыз, биз къарарбыз, сизге аланы ауурлукъларын жетдирмек деп, тилеп башларла. Кесим да ол бериуге къарасам, кёз жашларымы тыялмайма. Хар заманда сагъыш этеме, ана баласын къалай атып кетген болур деп»,- дейди Келимат.
Фермер мюлк
Эллилени жашаулары шахарчыланыкъылагъа ушамайды, Байрамукълары танг ата, сагъат тёртде къобадыла. Ала анга юйреннгендиле, айлайсыз а иш кёпден жетишаллыкъ тюйюлсе-сауулгъан он ийнек, асыралгъан бугъала, бир талай къой, тауукъла, бахча…
Юйдегили болгъунчу, Жантемир совхозда ишлеп тургъан эди да, малчылыкъны хайырын биледи. Ала юйюрлери бла фермер мюлк къурайдыла. Жарым миллион сом грант да алгъан эдиле. «Анга уа элни администрациясыны башчысы Тюбейланы Марина да себеплик этгенди, сау болсун»,- дейдиле юйюр башчыла.
Тюкенден артыкъ кёп зат сатып алмайдыла. Жау, бишлакъ, хумжу, айран, эт, жемиш-кёгет да кеслериникидиле. Аладан жууукъларына да юлюш чыгъарадыла.
Кёп билгенни хатасы жокъду
Келимат къайын анасын уллу хурмет бла эсгереди. «Ол манга эс тапдыргъанлай тургъанды. Туудукъларын а алай сюйгенди! Алача дунияда жокъ суннганды. Сабий биринчи сёзлени айтып башлагъанлай, ол: «Ёмюрюмде мунуча кёрмегенме, бу бек акъыллы боллукъду»,- дер эди. Къызладан бирине аны атын атагъанбыз-Фатимат»,- деп ышарады Келимат.
Сабийлери билимли болурларын, жашауда жерлерин табарларын къайсы ата-ана излемейди. Мектепде бешлеге окъугъан Келимат университетге кирир мурат эте эди. Анга жеталмагъанды. Сабийлери билимли болсала уа бек сюйгенди. Аны ючюн къолдан келгенни да аямагъанды.
Кеси уа, бир бош заманчыкъ чыкъгъанлай, газетлени, китапланы олсагъат къолгъа алады. Тамата жашы Расул эки бийик окъуу юйню бошагъанды. Къабарты-Малкъар къырал аграр университетни агъач мюлк факультетин эмда теплотехника бла теплоэнергетика бёлюмюлени. Мухаммат да ол окъуу юйню бошагъанды. Ол инженер-технолог усталыкъ алып чыкъгъанды.
Айгюл а КъМКъУ-ну медицина колледжин бошагъанды. «Школда да ол бек иги окъугъанды, шёндю да ишин тынгылы бардыра, атын ариу бла айтдырады,- деп ёхтемленеди ана. –Алгъа школдан кетгенине жарсыгъан эдик. Элден чыкъмагъан къызчыкъгъа шахарда жашаугъа келишген тынч тюйюл эди. Артдан-артха тюз сайлау этгенибизге тюшюне баргъан эдик».
Кичи эгечлери да таматадан юлгю аладыла. Къызла, эгизле болгъанлыкъгъа, къылыкълары, бет сыфатлары бла да бир бирге ушамайдыла. Минчакъла бла накъыш салыргъа юйретген кружокга жюрюгендиле. Аналары уа ала миллет тепсеулеге юйренселе да сюйгенди.
Жашла уа спорт бла кюрешедиле. Зольск районну администрациясыны башчысыны тири къармашыуу бла элде спортзалгъа ремонт этилгенди, энди сабийле жайда, къышда да жарау этерге онг табадыла. «Элли жаш тёлюню бир затха сейири жокъду деген оюм жюрюйдю, ол тюз тюйюлдю. Бизни жаш тёлюбюз бек игиди. Жаланда алагъа онгла къураргъа керекди ансы»,- дейди Келимат.
Адет-тёре хазнала
Бу юйюрге май энчи айды. Уллу Хорламны аллында кюн ала барысы да бирге табийгъатха чыгъып солуйдула. Узун, сууукъ къышдан сора келген жаз башыны байрамын этиу бла чекленип къалмай, Уллу Ата журт урушха къатышхан жууукъларын да эсгередиле. Келиматны аппасы урушну ветераны эди.
- Ол Хорламны парадына къараса, кёз жашларын тыялмаучу эди. Фронтда жоюлгъан къарындашы Мухамматны эсине тюшюрсе да, жиляп къалыучу эди. Ол къайда асыралгъанын да билмей кёп жылланы тургъанды. Архивлеге жазып, сурап да айланнган эдик. Аны тукъуму уа Харьковну къатында эсгертмеледен бирини юсюнде жазылып тургъанын артда, кеч билгенбиз. Къайын анамы да фронтдан беш къарындашы къайтмай къалгъандыла, - дейди Келимат.
Байрамукъланы бир муратлары барды – барысы да сыйынырча машина къоллу болургъа. Тюрлю-тюрлю сылтаула бла анга жеталмайдыла. Алгъа юй сюерге керек болду, артда арбазны тапландырыргъа тюшдю…
«Жашдан къартха къурулуш бла кюрешген бизни, таулуланы, миллет энчилигибизди, - дейди юй бийче. Алай аны, малкъар къанындан сора да, барды къошагъы. Сардиянланы тукъумлары Къабарты-Малкъарда ма аны къарт аппасындан жайылгъандыла, ала эбизеледиле. Уллу анасы уа къабартылы болгъанды.
Ма алай жашау этеди бу огъурлу, ишчи юйюр. Тамблагъы кюнню мурдорун бюгюнлюкде салыргъа керек болгъанын ала иги биледиле.
Холаланы Марзият.
***
ЖАШАУ БЛА ТИШИРЫУ
Жашау, тейриле ёмюрюнде жаратылып, кёп заман келди, жел къанаты сюрюп, нартла ёмюрюне дери. Артда, ала–тейриле бла нартла – бир бири бла къатышханда, адам улуну жангы ёмюрю башланды. Махтаулу, къураулу, оюулу, гюняхлы ёмюр. Таурухлада, жомакълада, жырлада айтыла къалдыла кёкге кетген тейриле, нартла да. Жаланда адам къалды жер юсюнде…
Жашап турду адам. Кёп жашады. Уллу дуния аны гюняхларындан, къаргъышларындан толгъунчу. Эсингдемиди жерни суу алгъаныны юсюнден таурух? Ол заманда, кёкден тюшюп, келген эди тейриледен бири жерде тенгиз жагъасына. Келип, кирген эди аны тузлу суууна. Сора, инбашындан бир ауур жюгю кетгенча кёрюнюп, женгил болуп чыкъгъан эди.
Эсине тюшюп:
- Дунияны суугъа алдыр да, бу жер юсюн адамланы аманлыкъларындан, жийиргенчли ниетлеринден, ала келтирген аурууладан, гюняхладан тазала!, – деп тилеген эди ол Уллу Тейриден.
Эшитген эди ол аны. Гюняхла кёп эдиле. Адамла да эриши ишлеге базгъынла. Жерни аладан тазалар ючюн, кёп суу керек эди. Уллу суу келди да, алды дунияны башын. Жаланда экишер адам улун, жаныуар, къанатлы тюрлюсюн сыйындырды Нух файгъамбар кемесине.
Къалай да сайлады?!
Ауур гюняхла бийлеген дуния суу башында къалалмай, бата эдиле уллу шахарла, жашил элле, килисала… адамла – къартла, жашла, къагъанакъла… Ол заманда, адам улугъа келген къыйынлыкъны кёрюп, тенгизге биринчи кирген тейри кеси тилегинден къоркъду. Аны толгъанына къууаныргъамы, жарсыргъамы керекди деп, ол затны ангылаялмады. Бола тургъанны кёрюп, кёзлери толдула. Тилегин артха алыргъа уа къалай базынсын Уллу Тейриден? Къоркъду, бушуу этди. Эсин жыйып, жангыдан тиледи:
- Тейрилени Тейриси, Уллу Тейри, мындан ары адам улу сен излегенча жашар! Берме анга быллай къыйынлыкъ, тюз жолгъа сал аны!, - деп.
Уллу Тейри, аны жапсарыргъамы сюйдю, ким билсин, кёкде жети жарыкъ тюрсюнлю тейри къылыч тартып, аны бла жангы жашау башланнганын белгиледи.
Болсада, адам улу, жашай баргъанда, тейрилени халаллыкъларын унутду. Ол, бардан жокъ этип, жокъдан бар этип, дунияны жангыртхан суу къыяманы да унутду! Жангыдан башланды къазауат. Байлыкъ, даража, махтау ючюн, ариу жашаргъа, бирсиледен энчи, биринчи болургъа, уллу, гитче хорламла болдурургъа сюйгенле кёпден-кёп бола…
Сора жангы жаза къурады Уллу Тейри.
- Бар, - деди эр киши аны ызындан келген тиширыугъа, кешене аллында тохтап. – Тейрилеге аманатса.
- Сени аямагъан тейриле манга къалай аурутурла жан? Аурутурукъ болсала, – сени бла бирге!
- Жюрегинги тюбюнде балабыз ючюн, – деди уучу. – Энди бизни солууубуз башхады. Санга бла ол жаратыллыкъ жаннга жарашмаз бу жер юйю. Кёресе, ёлет ойнатады къылычын.
- Сен сыйыннган кешене мени да сыйындырыр. Бирге болургъа керекбиз биз.
- Баш дунияны кёрмесе жашыбыз, не эсгериу къоярбыз жер юсюнде сюймеклигибизни, насыбыбызны юсюнден?
- Жыр! Таурух! Жомакъ! Сен жырчыса! Таурухчуса! Жомакъчыса! Ала ёмюрледе унутулмазла.
- Унутулурла ала да … аланы айтырыкъ болмаса тамбла. Къач!
Кешенеге кирип кетген сюйгенини ызындан къарай къалса, жангылыч этерин, ызындан чабып, эрини ахыр оноуундан чыгъаргъа боллугъун ангылап, тиширыу жаратыла келген кюнню аллына атлады.
Эр киши уа, тёгерегинде жатхан саулагъа бла ёлгенлеге эшитдирмезге кюреше, эси кетгинчи, къатлап турду:
- Уллу Тейри, ол ёлетден къачып баргъан тиширыу мени сен берген халал адамымды. Ол ауурду. Аны къутхар! Сен айтып, андан жаратылгъан уландан башланыр эсе уа жерде жангы жашау!
Тиширыу, биринден тигелей да, бирсине ёрлей, ненча таудан ауду! Сау кюн барып, арып, черек боюнунда солургъа олтурду. Аны сагъышларын ангылагъанча, кёмюк этип келген суу шошайды. Ол ангылады - акъ къалакъ ташда, тиширыу угъай, бушуу олтура эди…
Бир заманда, суугъа къарап, тиширыу анда кесин кёрдю. Кёрдю да, танымады. Алгъын ол, нёгерлери бла суу алыргъа келип, кёп къарагъанды къара шауданны кюзгюсюне. Ол кесин иги таный эди. Былайда олтургъан адам а башхады. Жаланда къулагъында сюйгени берген сыргъала жылтырадыла да, ала биргесине болгъанларына къууанды тиширыу. Сора, узалды да, къулагъындан тешип, уучуна алды аланы. Сейирди, сыргъала энди тууарыкъ сабийни атасыны къол жылыуун тас этмеген эдиле. Жокъ эди аладан багъалы, аладан сыйлы заты аны.
- Уллу Тейри! Алтын сыргъаларымы ал да, жюрегими тюбюнде балама жан аурут! – деп тиледи ол. – Ол атасына ушарыкъды, мен билеме, - деп да къошду кеси-кесине шошчукъ, Уллу Аллахдан уялып.
Ол а эшитген эди. Кёп олтурду тиширыу ташда. Ашыгъырыкъ болур эди, алай… Къайры? Ким сакълайды аны? Бир кесек кечинип, бир кесек сабырланып, ёлетден къутулгъанын да бир ангыласын. Ол оюм жангыдан башын алып, тиширыу артха, келген ызына, атасын, анасын, сюйгенин къоюп кетген жанына къарады. Ким билсин, не сагъышла тууа болур эдиле аны башында, алай жюрек тюбюнде сабий къымылдады да, ол, ауур къарамын келген жолундан сыйырып, алгъа атлады.
Кечди, эрттеди деп къарамай, ненча таудан, ненча суудан ётдю, ким билсин, тауну бла тюзню къыйырында тохтады ол.
Тиширыу уучу тайпадан эди да, апчымады. Апчыр амалы да къайда?! Чалы эшип, топуракъ ышып, башы кирир ышыкъ этди. Кече, алыкъа кюн кёзю жетип, топуракъ ийисин кетермеген, жулдузла, ай да ичине къараргъа термилген жангы юйюнде къалды.
Тюшюнде уа баш иеси, уудан къайтханча, къууанчлы болуп кирди да, тиширыу къууанды: «Къайдан да табып келди мени былайда?» - деп, аллына чапды.
- Жангы юйюнг да огъурлу болсун! - деди ол босагъадан, садагъын, алгъын этиучюсюча, мюйюшде орнатмай, къолунда тута. – Тау да – жууукъ, тюз да – кенг. Тап жерди былайы.
Тиширыу къууанды:
- Жарата эсенг, кел, мени бла жаша былайда!
Кёп тынгылады уучу. Минг чакъ тенгли болур эди, тейри, тюз тергесенг. Кёзюне къараргъа сюйюп, ашыкъдырмады бийчеси.
Сора, баям, мындан кёп сакълатмайым деген болур эди, шош ауаз бла:
- Эр киши кеси ишлемеген юйде къалай жашар?!–деди да, мудах болду.
Тиширыу жууап этмеди.
Дагъыда бир кесекден:
- Къоркъма! Мен былайдама… кёкде… - деп къошду уучу.
Жапсарыргъамы сюйдю?
- Сен мёлекми болгъанса не Тейри, кёкде айланырча? - деп сорлукъ эди тиширыу, жетишмеди, уянып къалды.
Тюшюн андан ары кёрюр ючюн, энтта да жукълар эди сау кюн, сау ай, сау жыл, сау ёмюр…
Къопду да, черекге тигеледи. Къол-бет жуууп, тазаланып, Уллу Тейриден кёп зат тиледи: жер юсюне–мамырлыкъ, саламатлыкъ, тюп дуниягъа жол салгъан уучусуна, жууугъуна, ахлусуна, миллетине – жаннет. Бек ахырында уа бек магъаналы тилегин айтды:
- Жюрегими тюбюнде жаннга жашау бер! - деди тиширыу.
Сора, черек суугъа кирди да, этегин жайып, чабакъ тутду. Аны этегине тюшген ала чабакъланы уучу бийик кёкден жибергенин ангылай болурму эди ол?
Бир кюнде бир табийгъатны – ол жанында тауланы, бу жанында тюзню – шошлугъун сюйгенине ушагъан ариу сабийни къычырыгъы уятырын биле эди ол. Аны сюйюп, аны излеп, алай болсун деп, аны ючюн жашай эди кеси жангыз артда жангыз жашына туугъан жер боллукъ киши жеринде. Аны ючюн киралмады уучу бла бирге журтунда кешене кёрюне да.
Жангыз отну жангыз кёзю жылтырай эди кечеде.
Мусукаланы Сакинат.
***
КЪАДАРЫН КИМ САЙЛАЙДЫ?
Ариубаны чачы бурмады, бетини тёгерегин омакълап, аязда къалтырай, кюнде жылтырай турады. Аны акълыгъына къарап: «Жаш заманында уа бек ариу болур эди», – деп келеди кёлюме. Фатиматны уа къызгъылдым-къарады къысха чачы. Ол а эгечинден да ариуду. Былай бир бийче хал барды анда.
Эски орамда тюбегенбиз. Къууаннганлары жюрекден болгъанын ангылап, мени да кёлюм кётюрюледи.
– Къайры ашыгъып бараса, къызы?
Алай айтыргъа эркиндиле, мен аладан иги да жашма.
– Сизни кёрюп бурулгъанма бери. Ишимеме.
– Сау бол, сау бол. Биз да, юйде олтуруп турмай, былай, бир кесек айланып, тёгерекге-башха къарап, тансыкълыгъыбызны алайыкъ деп чыкъгъанбыз. Къартны иши бирди – ач болсанг, ашайса, суусап болсанг, зат уртлайса, телевизоргъа къарайса, эриксенг, газет, сёзбер… Фатимат, кел, бу къызны къонакъгъа чакъырайыкъ.
– Заман табып келсе уа.
Ишим кёп болмагъаны эсиме тюшюп, бу эки адамны жангызлыкъларын чачдырыргъа сюйюп:
– Келигиз, мен да сизни бла айланайым, – дейме.
Ышанмай къарайдыла.
– Керти айтама, бошма.
Эрттегили юйню къатына жетебиз. Эгечле, анга къарай, сабырланадыла.
– Ариу юйле тохтап къалгъан музыкагъа ушайдыла. – дейди тамата эгеч. – Эсингдемиди, Фатимат, анабыз айтыучу эди, бу юйде къаллай аламат адамла жашаучуларын. Ол алагъа бек жарсыучу эди.
– Эсимдеди, – Фатиматны бети мудах хал алады. Сора, манга ангылата: – Анабыз иги тукъумдан эди. Суратларын кёргюзтюрме, келсенг, – дейди. – Атасы ма бу юйню иеси бла шуёхлукъ жюрютюп тургъанды. Шахарда жашагъан таулуланы ысхылтысы бери жыйыгъанды, хапар айтыргъа, жырларгъа, тепсерге – заманларын ариу ётдюрюрге деучю эди анам.
– Ол заманда ичги былай, бюгюнча, жюрюмегенди. Боза этиучю эдиле. Жарыкълыкълары да жюрекден келгенди ансы, ичгиден угъай. Революциядан сора да жашап тургъандыла мында, Чегемде мюлклерин, малларын да къыралгъа берип. Алай не тынчлыкъ боллукъ эди аллайлагъа…
– Ол а кёп игилик этгенди халкъыбызгъа. Ма, андан келтирип, сабийлени иш да окъутуп тургъанды мында, сау къаллыкъ.
– Сау къаллыкъмы? – Ариуба сабийча жарыкъ кюледи. Сора тохтап: – Фатимат, кюлдюрмей къоймайса. Мени жауум да алай сау къалгъы эди, алача. Духлары да жокъду ол уллу, ариу юйюрню.
– Анабыз айтыучу эди. Тюз да ала мындан къайтмазча кетерни аллында бир жазыучу келеди алагъа къонакъ болуп. Къызы бла. Ол артда, акъла хорлатханда, къачып кетип, тыш къыралда жашап тургъанды. Юйню башында лимон терекле ёсдюргенди иеси. Алайда къонакъларына чай ичирирге да сюйгенди. Ол къонакъ къыз, алайда олтуруп, тёгерекге-башха къарай: «Бек ариу юй ишлегенсиз, алай мында сизни жашар кюнюгюз кёп тюйюлдю. Бу къадар ариу ырысхыдан бир зат да алмай, ма бу юсюгюзде болгъан бла чыгъарыкъсыз мындан сабийлеригиз, кесигиз да», – деп ахтыннган эди дейдиле. Кёп да бармай, тюз алай болгъан эди. Къарачайгъа кетип, анда да кёп мычымай, чачылгъан эдиле.
– Биз да былайдан узакъ болмай жашагъанбыз урушха дери. Ма арлакъда, уллу орамгъа жууугъуракъ. Эки эгеч, эки къарындаш болгъанбыз. Таматабыз Шаухал урушха кетип, андан къайтмагъанды. Артда билгенбиз, Ленинград тийрелеринде жоюлгъанын. Гитчебиз а, Ахмат, кёчгюнчюлюкде алышханды дуниясын. Анда ёлген кёп эди.
– Мен а, аланы энтта да сау сунуп, сакълап турама. Бир бирледе бизни излеп айланнган сунуп, тин-тери басып уянама, къалай билдирсин адам алагъа бизни бу тийреде, алай башха юйде жашагъаныбызны деп.
– Къой, къанынгы башынга чапдырма. энди тюзеталмазлыкъ ишге жарсымазгъа деп келишгенбиз да, – деп эсгертеди Фатимат.
– Жарсымайма. Жарсып, не этерикме? Эсиме тюшюреме ансы, – дейди Ариуба, ууакъ ышара. – Бу менден он жылгъа кичиди, алай оноуундан чыгъармайды мени. Ол мен жюрюген школ энди бешинчиди. Немислиле бери келгенде, анабыз бизни элге алып кетген эди. Алай этмей да не амалы, кесибиз эдик сора? Атабыз партия къуллукъчу эди да, республиканы ол замандагъы таматасы, кесине чакъырып: «Сен кулакны къызы бла жашайса. Сени кибиклени тутаргъа къагъыт келип турады, мен ашыкъмайма ансы. Оноуунгу кесинг эт», – деген эди да, атам айырылып къалгъан эди бизден. Керекли уа болмагъанбыз. Анабыз устаз эди. Кесини школуна жюрютмей, ары баргъанбыз къарындашым да, мен да. Фатимат а гитчечик эди, кеч окъугъанды. Юч класс тауусуп, Къыргъызда, артда уа Казахстанда жюрюгенди школгъа. Анабыз бла да бу кёп тургъанды.
– Да ким турлукъ эди, хар биригиз бирер жерде болсагъыз, – дейди Фатимат жумушакъ ауаз бла.
Ала бу затланы юслеринден кёп кере да ушакъ этген болурла арада. Бюгюн а манга айтадыла да, тынгылайма.
– Фашистле да кетип, мен тогъузунчу классда окъуй тургъанымда, комсомолгъа аладыла. Не къууанч бар эди бизде – ары алыннганлада. Бизге ол билетлени бере туруп, ары таулу киши келеди, НКВД-чы. Ол кёп ариу сёз айтады ол кюн. Экинчи кюн, мен да, тюшден озуп, бир къабартылы нёгер къызым болуучу эди, аны бла юйге къайтып келе тургъанымлай, ишлеген мекямы уа школдан узакъ тюйюл эди, сакълап турады. Сора мени кесини отоууна чакъырады да: «Энди сен комсомолчуса. Бизни санга энчи жумушубуз боллукъду. Кишиге сагъынма», – деп билдиреди. Къууанама манга аллай магъана бергенлерине. Жандан татлы нёгеримден къалай букъдурайым деп, жаланда анга айтама ол ушакъны. Бир-эки кюн ётюп, биягъы жол бла келе тургъанымлай, биягъы жерде сюелип, чакъырады ол адам. Энди бир жумуш айтырыкъды деп, къууанып, кирип барсам, ол а: «Мен жолну нек сакълагъанымы билемисе, ариу къыз? Сени жаратып, кёрюрге сюйюп», – десе боламыды. Мен а, кёп сагъыш эте турмай: «Да сен, мени атам кибик бир киши, бийченг, юйюрюнг, аллай затланы не деп айтаса?» – дейме. «Ол оруслуду. Мени аны бла некяхым жокъду. Сени бла некях этдирирме», – дейди. «Ол бир заманда да боллукъ иш тюйюлдю», – деп, чыгъып башласам, эшик этилип. Шинтикни сермеп сюелеме, къатыма келме деп. Ол заманда ол киши, телефон бла сёлешип, къалауурлагъа айтып, мени подвалгъа ашыртхан эди.
Анда иги кесек адам бар эди. Бек сейирсиндиле, мени кёргенде. Марзият деп бар эди, ол да чегемли къыз, менден таматаракъ, ары дери прокуратурада ишлеп тургъан. Ол кесине къысып, ариу айтханы, башхаланы да манга жан аурутханлары эсимдеди. Кече бла чакъырыучу эдиле соруу этерге ол таулу кишиле мени. Къумукълу да бар эди ичлеринде. Мен а не биле эдим? «Ийигиз юйге. Анам излей болур», – деп жиляй эдим. Иймеген эдиле. Ол къумукълу киши, Саша эди аты: «Мен ананга билдирирме, жарсыма», – деген эди.
– Анабызгъа уа, ол юч кюнню, хапарын билмей, излеп айланнганда, – деп, сёзге къошулады Фатимат, – тутмакълагъа аш бериучю киши айтхан эди Ариубаны анда болгъанын.
– Биргеме болгъан тиширыуланы алып кетген кюн, мен къызыу ауруп, безгек тийип, лазаретде эдим. Юч ай тургъанма анда ёлюм бла жашауну ортасында. Ол заманда да билмегенди анам аны. Мени да башхала бла кетген сунуп, хапар сакълагъанды. Ызларындан Норильскге элтгенлеринде, ол тиширыула мени сау болгъаныма къууаннганларын унутмайма. Анда кёп уллу адам бар эди – алимле, илму бла кюрешгенле. Ала мени окъутургъа, юйретирге да кёл салгъандыла. Алай болмаса, ёлюп да къалыр эдинг ол бир бирге ушагъан жауунлу, сууукъ, жылча созулгъан кюнледе. Доктор а медсестра этип алгъан эди кесине.
– Ариубаны хапарын бизге ма ол Марзиятны къарындашы келтирген эди, Къыргъызда болгъаныбызда. Андан сора къагъытла жюрюгендиле арада.
– Мен Орта Азияда анамы бла эгечими тапхан кюнню бек насыплы кюнюме санайма. Мен сау он жылны кёзюме келтирип турсам да, аныча жарыкъ кюн кёрмегенме. Къууаннгандан жилягъан не болгъанын ол кюн билгенме. Артха уа, анабызны да Алма-Атада асырап, экибиз къайтханбыз. Ары кёчген эдик, ана жууукъларыбызгъа жууукъ. Окъургъа киргенимде, сейир эте эдиле билимими теренлигине...
– Бери келгенде, юч-тёрт жылны кеси юйюбюзге ие болалмай, хаух жерледе кечине айланнганбыз, къырал фатар бергинчи. Бир кере ол Ариуба айтхан къызны юйюне баргъан эдик къонакъгъа, анда уа бизни юйден алыннган стол, шифоньерле, кюзгю сюелип… Мен устаз болуп ишлегенме, анабызча. Ариуба уа профсоюзлада эди. Бир абыннган минг сюрюнюро дегенча, жазыуубуз сукъланчлы тюйюл эди, алай… къадарын ким сайлайды?
– Ол сизге соруу этгенле уа…
– Ол мени тутдургъаннга тюбеп къалгъан эдим, бери жыйылгъаныбызлай. Ол кечгинлик тилеген эди, заман алай эди деп.
– Кечдингми да?
– Угъай, – деди Ариуба, бир кесек тынгылагъандан сора. – Кечалмайма. Не бек кюрешсем да, болалмайма. Атама да, алагъа да угъай.
– Атабыз ол ачы кюнледе да жокъламагъан эди бизни. Бюгюн аны жангы юйюрюнден жашы, энди ол да къарт болгъанды, кёлкъалды этеди бизге, атабызны къабыры къалайда болгъанын билмейсиз деп. Билиргеми керекбиз?
Мен Фатиматха жууап табалмагъан эдим ол кюн. Къалай тапхын, аны анасы, эгечи, кеси кюйгенча кюймесенг, ала кёргенни сынамасанг?
– Атагъызны сураты уа къалгъанмыды?
– Хау, барды, алай биз анга къараргъа сюймеучюбюз…
Энди жокъдула ол адамла. Ала барысы да бирге жыйылгъандыла хакъ дунияда. Даулары да эшитилмейди. Ёчюлген болур. Алай мен билеме, айланадыла ол мен айтхан тийреде киши юйюнде насып кёрмеген эки ариу тиширыу, сабыр ушакъ эте, эски хапарларын айта, халкъыбызны тарыхына къайта.
Мусукаланы Сакинат.
