23 января, 2024 - 11:15
Литературэ тхыгъэ зэдзэкIыгъэхэм я фIыгъэкIэ лъэпкъ зэмылIэужьыгъуэ куэдым къыхэкIа тхакIуэхэм я IэдакъэщIэкIхэм щыгъуазэ дохъу. Апхуэдэ тхыгъэхэр ди пащхьэ къилъхьэным, пэжыр жыпIэмэ, лэжьыгъэшхуэ пыщIащ. Дыкъызэджэнур къызэрытщыхъунур куэдкIэ елъытащ ар зэзыдзэкIым и Iэзагъым, абы бзэхэр фIыуэ зэрищIэм. АтIэ апхуэдэ лэжьыгъэхэм зезыпщыт псоми къехъулIэу пIэрэт ар? А упщIэм и жэуапыр къыщыдгъуэтынущ литературэ зэдзэкIыгъэхэм теухуауэ тхакIуэ, литературэ критик Къэжэр Хьэмид игъэхьэзыра тхыгъэм.
«Псоми фIыуэ зэрытщIэщи, куэд щIауэ къокIуэкI зы бзэкIэ щыIэ тхыгъэхэр нэгъуэщIыбзэкIэ зэрадзэкIыу. Мыбдежым тэрмэшым и къалэныр зыгъэзащIэр бзитIми тыншу ирипсэлъэфмэ, къызыхихам и гупсысэри нэхъ тэмэму къызэтонэри, зэридзэкIари и анэдэлъхубзэм нэхъ пэгъунэгъу мэхъу. АрщхьэкIэ къохъу езым и бзэм къригъэтIэсэну зыхуежьа текстыр зэрытха бзэм тэрмэшыр щыхуэхами. Мыбдеж хэкIыпIэу щыIэжыр зыщ: подстрочник жыхуаIэр уимыIэу хъунукъым.
Куэдым ящIэ – куржы усакIуэ ахъырзэманхэу Руставели, Гурамишвили, Орбеалиани, Чавчавадзе, Пшавеле сымэ я тхыгъэхэр икъукIэ IэкIуэлъакIуэу урысыбзэкIэ зэридзэкIауэ щытащ Николай Заболоцкэм. НтIэ, абы щыгъуэ подстрочникхэр Заболоцкэм хуигъэхьэзырыну зытрагъэхуар еджагъэшхуэ, куржы IуэрыIуатэм ехьэлIауэ лэжьыгъэ телъыджэ зыбжанэ къызыпкърыкIа Вирсаладзе Еленэт. ИужькIэ абы мыпхуэдэу жиIауэ щытащ: «Псалъэухам къикI мыхьэнэр телъэщIауэ е нэхъ бгъэщIэращIэу къысхуэпIуэтэну ухэмыт, – ткIийуэ къысхуигъэувырт Николай Алексеевич, – сэ сызэрыпщыгугъыр дэтхэнэ зы псалъэми фи бзэкIэ къикI дыдэр урысыбзэкIэ схуэптхынуращ. Абы хэтуи япэ и нэм къыфIэна псалъэм тоIэбэри:
- Мыбы къикIыр сыт?
- «Жэщыр», – жызоIэ сэ.
КъыкIэлъыкIуэм тоIэбэри:
- Мыбы-щэ?
- «ЩIым».
Ещанэ псалъэри IэхъуамбэкIэ сегъэлъагъури:
- Мыбы къикI дыдэри къызжеIэт.
- «Къытехуащ».
- Упсэу! Аращ сэ сызыхуейр. «Жэщыр щIым къытехуащ». Апхуэдэу ди дежкIэ щыжаIэнкIэ Iэмал иIэкъым. Сыту жыпIэмэ, ищхъэрэкIэ нэхъ уекIуэтэхыху, пщыхьэщхьэм нэхъ зрилъэфыхьу, кIыфIи нэхъ хъугъуейуэ щытщ. Абы еплъытмэ, фи лъахэм жэщыр напIэзыпIэм къыщыптеуа хуэдэу, кIыфIыр зыIэзыбжьэм къэса хуэдэу къыпщохъу. ИкIи ар усакIуэм къызэриIуэтэн Iэмал къигъуэтащ. Мис апхуэдэу кIэрыхуншэу си деж къэхьэсыф фи усакIуэшхуэм жиIэр. УрысыбзэкIэ абы «щыстIэгъэну» фащэр сэ си Iуэхужщ».
Мыбдеж и гугъу щысщIыну сыхуейт сэ езым, сыщIалэу, къысIэщIэщIауэ щыта щыуагъэхэм ящыщ гуэрым.
ПащIэ Бэчмырзэ и усэм щыщ мы сатыритIыр –
«Шыбгым зыщиIэту,
ПщIантIэм пщыр къыдохьэ» –
сэ урысыбзэкIэ мыпхуэдэу къэсIуэтат:
«На вороном гарцуя,
Въезжает князь во двор».
Сэ си гугъэжт (ущIалэмэ – сыт хэлъ!) Бэчмырзэ жиIам къикIыр мыIейуэ урысыбзэкIэ къэсIуэтауэ, хэбгъэзыхьмэ, ар сэ тIэкIуи къэзгъэтэрэфэрауэ. Ауэ абы теухуауэ Нало Ахьмэдхъан къызжиIар нэгъуэщIт: «Бэчмырзэ дегъэлъагъу пщыр зэрыщытыпхъэм хуэдэу щыту: ар зэтеубыдащ, хэIэтыкIащ. Уэ абы кIуэрэ пэт чыцIыхъуэ щIалэжь цIыкIу «къыхэпщIыкIащ!» Къытезгъэзэжурэ сегупсыса нэужь, сэ хьэкъыу спхыкIащ: пэжт си Iустаз Iущым жиIэр!
А псор къыщIезгъэкIуэкIращи, подстрочник зыгъэхьэзыр тэрмэшым къытехуэркъым оригиналыр «игъэщIэрэщIэну»; нэгъуэщIщ абы и къалэныр: зы бзэкIэ щыIэ текстыр нэгъуэщIыбзэкIэ тэмэму къэIуэтэжын, кIэрымыгъэхуаIауэ.
Абы щапхъэхэр къэтхьынщ. «Капитаныпхъу». Аращ фIэщыгъэ хуищIар Пушкиным и повесть цIэрыIуэр («Капитанская дочка») адыгэбзэкIэ зэзыдзэкIа тэрмэшым. Ауэ щыхъукIэ, мыбдеж щынэхъыщхьэр а псалъитIым къарыкIыр тэмэму зэдзэкIыныркъым, атIэ оригиналым къикIыр гъэхуауэ адыгэбзэкIэ жыIэнырщ. Абы тещIыхьауэ Iуэхум уеплъмэ, повестым адыгэбзэкIэ игъуэта фIэщыгъэм арэзы укъищIыркъым. «Капитаныпхъу» щыжыпIэкIэ, сыт абы уигу къигъэкIыр? А щIыкIэм тету ухуа псалъэ зэхэлъхэрщ: цыджаныш, лIыжьыкъуэ, факъырэкъуэ… КIэщIу жыпIэмэ, мыпхуэдэ псалъэзэхэлъым белджылыуэ къыхоIукI ар къызыжьэдэкI цIыхум зи гугъу ищIыр игу зэрыримыхьыр.
Пушкиным и повестым щытлъагъу пщащэ цIыкIур, Мироновэ Машэ, хъыджэбз гуакIуэр, щэныфIэу гъэсар, нэмысыфIэр, хеищэр – уигу иримыхьын хуэдэ! Пушкинми абы – щабагъэрэ гуапагъэрэ хэлъу – «дочь» мыхъуу, «дочка» – щIыхужиIэри аращ.
НтIэ, иджы мыпхуэдэу девгъэгупсысыт: ярэби, Пушкиныр, урысыбзэм зэрыхуэшэрыуэм хуэдэу, адыгэбзэми хуэшэрыуэу щытатэмэ, адыгэбзэкIэ сыт хуэдэ фIэщыгъэ игъуэтыну пIэрэт мы зи гугъу тщIы повестым? «Капитаным ипхъу закъуэр» – армырауэ пIэрэт Пушкиным и повестым фIищынур?
АдэкIэ къэтщтэнщ Лермонтов Михаил и «Герой нашего времени» романым адыгэбзэкIэ игъуэта фIэщыгъэр. «Герой»-р грекыбзэм къыхэкIа псалъэщ. Иджырей урысыбзэм абы мыхьэнэуэ 6 щиIэщ. Дэ, адыгэхэм, а псори къызэщIедгъэубыдэу къытфIэщIыжу, абы зы псалъэ закъуэ пыдогъэув: «лIыхъужь». НтIэ, а зы псалъэм сыт щыгъуи къикIыу пIэрэ дэ дызыхуей дыдэр?
ФIэщхъугъуейщ.
НэгъуэщIыбзэкIэ тха тхыгъэм и фIэщыгъэр уи анэдэлъхубзэм къибгъэтIэсэныр пэжмэ, абы и псалъащхьэм зэ еплъыгъуэкIэ къикI дыдэм Iуэхур тепщIыхь хъунукъым. Тэрмэшым къытохуэ: тхылъым къыщыIуэтам и купщIэр, тхыгъэм щытлъагъу персонаж нэхъыщхьэм авторыр зэрыхущытыр, нэгъуэщI зыкъоми къилъытэу, а псори зэпишэчу тхылъым нэхъ хуэкIуэн, нэхъ езэгъ фIэщыгъэ къыхуигъуэтыну.
Девгъэгупсысыт: Печориныр цIыху телъыджэ гуэру къыщыхъуауэ пIэрэт Лермонтовым – и акъылрэ и лIыгъэкIэ зэныбжьхэм къахэлыдыкIыу, и нобэр махуэрэ и къэкIуэнури нэхуу? Хьэуэ. Печоринри адрейхэм ящыщ зы тхьэмыщкIэщ, зыхалъхуа лъэхъэнэ бзаджэм иупIышкIури къыщIидзыжауэ, езыри насыпыншэрэ пэщIэщIэгъу къыхуэхъухэми мыгъуагъэ къахуихь зэпыту.
НтIэ, сыт абы кIэрылъыр, лIыхъужькIэ уеджэн хуэдэу? Лермонтовми абы щхьэкIэ «герой» щыжиIэкIэ, гущIэгъум и гъусэу ауани хэлъу жеIэри, а псалъэм абдеж къыщикIыркъым дэ, адыгэхэм, «лIыхъужь» псалъэм къитхыр. И романымкIэ абы мырат жиIэр: феплъ, фегупсыс, мис нобэ дызыхуэкIуа гъащIэр, мис иджырей щIалэфIым и IуэхущIафэхэр зыхуэдэр. А псор къэплъытэу уегупсысмэ, Лермонтовым и романым адыгэбзэкIэ нэхъ хуэкIуэнур «Иджырей щIалэфIыр» фIэщыгъэр армырауэ пIэрэт?
ИщхьэкIэ зи гугъу сщIахэр къызэщIэпкъуэжмэ, мыпхуэдэу жыпIэ хъуну къыщIэкIынущ:
Бэзэрым е тыкуэным тэрмэш къалэныр щигъэзэщIэну къэувыфынущ щIэныгъэшхуэ зимыIэ цIыхури (псалъэм и хьэтыркIэ, Iэдэмрэ уадэмрэ зэхимыгъэзэрыхьын хуэдэу бзитIми ирипсалъэ закъуэмэ).
Подстрочник зыфIащ лэжьыгъэм нэсу пэлъэщынур щIэныгъэ куу зыбгъэдэлъырщ, ари егугъуу, елIалIэу Iуэхум бгъэдэтмэ.
Ещанэ тэрмэш лIэужьыгъуэм и къалэныр нэхъ куущ, жэуаплыныгъэшхуи пылъщ.. Мыр – творчествэщ; ауэ щыхъукIэ, щIэныгъэшхуэ убгъэдэлъкIи, уелIалIэу, уегугъуу лэжьыгъэм убгъэдэткIи пхузэфIэкIынур мащIэщ, талант жыхуаIэр къэту щытмэ».
