27 декабря, 2022 - 11:15
ТхакIуэ, журналист, япэ лъэпкъ типографием, адыгэ газетым я къызэгъэпэщакIуэ Дым Iэдэм Бахъсэн щIыналъэм хыхьэ Кушмэзыкъуей къуажэм 1878 гъэм къыщалъхуащ. Бахъсэн дэт мыдрисэм щеджащ. Мыдрисэ нэужьым Каир дэт ал-Азхьар университетым и щIэныгъэм щыпищэну Дым Iэдэм Мысырым (Египет) кIуащ. Гъуэгу здытетым ар къыщызэтеувыIа къуэкIыпIэ къэрал зыбжанэм ящыщщ Сириемрэ Тыркумрэ. Мы къэралхэм Iэдэм и нэгу щыщIэкIащ гъэпцIагъэкIэ, шынагъэкIэ зи хэкур зрагъэбгына ди лъэпкъэгъухэм ятелъ бэлыхьыр. Абдежым абы фIы дыдэу къыщыгурыIуащ зи хэку имысыж цIыхур зэи насыпыфIэ зэрымыхъунур.
Хамэ щIыналъэм щигъэкIуа илъэсхэм мыхьэнэшхуэ яIэт щIэныгъэлI, публицист хъуну щIалэм и дуней еплъыкIэм зиужьынымкIэ, и акъылым зиузэщIынымкIэ. Каир университетым Iэдэм щиджащ философиер, цIыхухэм я хуитыныгъэр, логикэр, физикэр, математикэр, къуэкIыпIэм щыпсэуа цIыху Iущ цIэрыIуэхэм я тхыгъэхэмрэ гупсысэкIэмрэ щыгъуазэ зыхуищIащ.
Еджэныр фIы дыдэу къызэхъулIэ щIалэм зригъэгъуэт IэщIагъэм и мызакъуэу, нэгъуэщI лъэныкъуэ куэдкIи и щIэныгъэм зригъэужьырт. Псом хуэмыдэу ар дихьэхырт хьэрыпыбзэмрэ литературэмрэ. Университетыр фIы дыдэу къиухауэ, щIэныгъэм и магистр дипломыр иIыгъыу, Дым Iэдэм хэкум къигъэзэжащ. Студенту щыщыта илъэсхэм абы мурад ищIат Кушмэзыкъуей еджапIэ къыщызэIуихыну икIи къызэригъэзэжу а Iуэхур псынщIэу зэтриублащ.
Езым фIэкIа нэгъуэщI егъэджакIуэ зэрыщымыIэм къыхэкIыу, Iэдэм иригъэджащ есэпымкIи, географиемкIи, тхыдэмкIи, адыгэбзэмкIи. А лъэхъэнэм ирихьэлIэу адыгэхэм иджыри яIэтэкъым тхыбзэ тэрэз. Адыгэбзэ зэрадж тхылъ зэрамыIэм хуэдабзэу, анэдэлъхубзэкIэ тха литератури щыIэтэкъым. Абы къыхэкIыу Iэдэм, гугъуехь куэд пылъу, нэгъуэщIыбзэ тхылъхэр зэридзэкIырт. ЯпэщIыкIэ хьэрыпыбзэк1э итхырт, итIанэ адыгэбзэкIэ зэридзэкIыжырт, абы щыгъуэми къигъэсэбэпыр адыгэбзэм къригъэзэгъа хьэрып хьэрфхэрт. Iэдэм и дерсхэр зытриухуэнур егупсысауэ къыхихырт икIи ахэр сыт щыгъуи лъэпкъым и гъащIэм, и псэукIэм епха щапхъэхэмкIэ щIигъэбыдэжырт.
ЩIэныгъэ куу зыбгъэдэлъ, егъэджакIуэ Iэзэ Дым Iэдэм къехъулIащ езым и еджапIэм творческэ лэжьыгъэр къыщызэригъэпэщын, щIэныгъэ гъуэгум ухуэзышэ лъагъуныгъэ уэздыгъэр ныбжьыщIэхэм я гум щыпигъэнэн.
Нэгумэ Шорэ, ХьэтIохъущокъуэ Къазий, лъэпкъ узэщIакIуэ нэгъуэщI куэдми зэращIам хуэдэу, еджапIэм зэрыщригъаджэ Iэмал псори къигъэсэбэпурэ, 1913 гъэм Дым Iэдэм адыгэбзэ хьэрфылъэ зэхигъэуващ. Абы лъабжьэ хуэхъуат хьэрып графикэр. А гъэ дыдэм Мавраев Мухьэмэд-Мырзэ и типографиеу Темыр-хъан-Шурэ къалэм (иджы Буйнакск) дэтым и бжыгъэкIэ мин хъууэ ар щытрадзащ.
ЩIэныгъэ лэжьыгъэхэм, библиографие справочникхэм Дымым зэридзэкIа лэжьыгъэу «Алыфбейр» куэдрэ къыщагъэлъагъуэу щытащ. Ауэ а тхылъым къеIуатэ ар Дымым зэрызэримыдзэкIар, атIэ езым зэрызэхигъэувар.
Куэд дэмыкIыу а типографие дыдэм къыщыдэкIащ Iэдэм зэхилъхьа хьэрфылъэмкIэ зэридзэкIахэри: «Сабийхэм яхуэгъэза IункIыбзэIух», «Фыз хъыбар» (тхьэлъэIухэр). Дымым зэридзэкIа тхылъитIри хьэрыпыбзэм кърихащ.
Iэдэм щIэхъуэпсырт езым и алыфбеймкIэ сабий псори ирагъэджэну, Къэбэрдейм и еджапIэхэм ар къызэрыщагъэсэбэпыным хущIэкъурт. Апхуэдэ мурад иIэу, Бахъсэн мыдрисэм езым и «Алыфбейм» щыщ зыбжанэ яритат. Ауэ а Iуэхум гъуэгу игъуэтакъым.
ЛIэщIыгъуэкIэрэ ди лъэпкъым пэжыжьэу щыта тхэкIэ-еджэкIэр цIыхубэм егъэщIэным Iэдэм зэрыхущIэкъум щыхьэт техъуэрт абы и лъэныкъуэкIэ еджагъэшхуэм къыпкърыкI къару мыкIуэщIыр, мыщхьэхыу и лэжьыгъэм зэрыпэрытыр. Езым и закъуэ фIэкIа еджапIэм зэрыщымылажьэм щхьэкIэ къэмынэу, щIэныгъэ лэжьыгъэ Iуэхухэри хъарзынэу къехъулIэрт Дымым. Нэхъыбэм щыгъуазэ зэрызыхуищIыным хущIэкъурт, езым и Iэдакъэми тхыгъэ куэд къыщIэкIырт.
Лъэпкъ щхьэхуэхэм я тхыдэр, хъыбарыжьхэр, IуэрыIуатэр, и лъэпкъэгъухэм я щIэныгъэм хэзыгъэхъуэн тхыгъэхэр зэридзэкIырт Iэдэм. Абы къыдигъэкIахэм ящыщу 1917 гъэм Къэзан дунейм къыщытехьа «ПсалъэфI» тхылъыр нобэр къыздэсым хъума хъуащ. Дым Iэдэм ипхъу Раисэ къызэриIуэтэжамкIэ, и адэм усэ куэд зэридзэкIащ, ауэ политикэ залымыгъэхэр щекIуэкIа гъэхэм, адрей и лэжьыгъэ нэхъыбэхэм хуэдэу, ахэри кIуэдащ.
Iэдэм и IэдакъэщIэкIхэм ящыщу цIэрыIуэ дыдэ хъуа икIи мыхьэнэшхуэ зиIэ «Щэнгъасэ» тхылъыр Iыхьищ хъууэ къыдэкIащ. 1918 гъэм абы и япэ IыхьитIыр Дымым къызэIуиха тедзапIэрщ щытрадзар. Хуэбгъэфащэ зэрыхъунумкIэ, абы къыкIэлъыкIуауэ къыщIэкIынущ тхылъым и ещанэ Iыхьэри. Апхуэдэ гугъэ дэзыгъэщIыр етIуанэ Iыхьэм хуитха кIэух псалъэрщ: «Щэнгъасэм» и етIуанэ къыдэкIыгъуэр дунейм къытехьащ, Тхьэм жиIэмэ, ещанэри абы къыкIэлъыкIуэнщ. Зытхар Дым Iэдэмщ». Тхылъыр гурыIуэгъуафIэу тхащ, упщIэрэ жэуапу зэхэлъщ.
ТхакIуэ икIи зэдзэкIакIуэ Дым Iэдэм, куэдым зэрамыгугъауэ, зыIэзыбжьэу журналистикэм зритащ. Абы тхэным зэрызыпищIар цIыхухэр зыпэмыплъат, ауэ езыр куэдрэ зэгупсыса, зыхущIэкъуа Iуэхут. Ари и щыхьэтщ Дымыр лъэпкъым и гъащIэм епхауэ, зэманым декIуу зэрыпсэуам.
1917 гъэм Урысейм щекIуэкI революцэ зэщIэхъееныгъэр адыгэ лъэпкъми, Кавказым щыпсэу адрей бгырысхэми зэхуэдэу къажьэхэуат. А зэманырщ газет къыдигъэкIыну Дымым мурад щищIар. АбыкIэ ар адыгэхэм ядэIэпыкъуфынут дунейм щекIуэкIхэм щыгъуазэ защIынымкIэ, Iуэхур зыIутыр къагурыIуэнымкIэ.
Лэжьыгъэр зыхуей хуэзэу зэтриублэн папщIэ, Iэдэм Iэрылажьэ станокыр Къэзан къыщищэхуа типографие IэмэпсымэкIэ зэрехъуэкI. Бахъсэн къыщызэIуаха тхылъ тедзапIэр «Дым зэкъуэшхэм я типографие» жиIэу тхыдэм къыхэнащ.
Типографием мыхьэнэ ин дыдэ иIэт — абы адыгэхэм Iэмал яритырт цIыху цIэрыIуэхэм я тхыгъэхэм езыхэм я анэдэлъхубзэмкIэ еджэну. Ар лъэпкъыр щIэныгъэм хуэшэным и япэ лъэбакъуэт. Ди адыгэ щIэныгъэлIхэм я лэжьыгъэхэр япэм гугъуехьышхуэ пылъу Тбилиси, Къэзан, Темырхъан-Шурэ щытрадзэу щытамэ, иджы Iэмал ягъуэтат анэдэлъхубзэкIэ тхыгъэхэр я хэкум къыщыдагъэкIыжыну.
Дымхэ я типографиерщ Къэбэрдейм тхылъ къыщыдэкIыным щIэдзапIэ хуэхъуар. Абы цIыху цIэрыIуэ куэдым я тхылъхэр къыщыдэкIащ, апхуэдэуи Iэдэм и ныбжьэгъухэм я IэдакъэщIэкI куэди щытрадзащ. Иджыпсту къызэрабжымкIэ, тхылъ 20-м нэблагъэ къыщыдэкIащ. Абы яхэтщ езы Дымым и лэжьыгъэхэу тхылъ къыдэгъэкIын Iуэхум и фIыпIэ хъуахэри: «Щэнгъасэ», «ПсалъэфI», «Сабийхэм я тхыгъэ» жыхуиIэхэр.
Iэдэм типографием и къызэгъэпэщакIуэ къудейтэкъым, атIэ Къэбэрдейм тхылъ тедзэн щызэтезыублари аращ. Япэ дыдэ адыгэбзэкIэ газет къыдэзыгъэкIари, адыгэ журналистикэм и лъабжьэр зыгъэтIылъари Дым Iэдэмщ.
1917 гъэм и кIэхэм а тхылъ тедзапIэм дунейм къыщытехьащ Къэбэрдейм и япэ газетыр, адыгэ журналистикэм и тхыдэм пэублэ хуэхъуар.
Газетыр щIынри къыдэгъэкIынри зи пщэ дэлъыр езы Iэдэмт. Абы къытехуэ тхыгъэхэм я нэхъыбэр зытхри, зэзыдзэкIри, ахэр хьэрф зырызурэ къэзыщыпыжри, зэзыгъэзэхуэжри Дымырт.
«Адыгэ макъ» газетыр тхьэмахуэм тIэу къыдэкIырт. И инагъкIэ «Адыгэ макъыр» Урысейм къыщыдэкI «Правда» газетым хуэдэт. Ар и щыхьэтт Дымыр урысей газетхэм я къыдэкIыкIэм фIыуэ зэрыщыгъуазэм. Газетыр напэкIуэцIи 4 хъурт. Мазэм абы и уасэр сомитIт.
Лъэпкъ журналистикэм и къежьапIэ хъуа газетым щыщу къызэтенар номер 20-м нэблагъэ къудейщ. Ауэ ахэр я щыхьэт нэсщ Дым Iэдэм лъэпкъым и егъэджакIуэу, узэщIакIуэ Iущу зэрыщытам. Газетыр адыгэм и макъ лъэщу щытащ. Абы къиIэтащ Къэбэрдейм и Iуэху нэхъыщхьэхэр. Лъэпкъ интеллигенцэр «Адыгэ макъым» гуапэу IущIащ икIи жыджэру дэлэжьащ.
«Адыгэ макъым» и къызэгъэпэщакIуэ, щIэныгъэлI, лъэпкъ узэщIакIуэ, егъэджакIуэ Дым Iэдэм и гъащIэри гъэщIэгъуэну къекIуэкIащ. Абы къызэринэкIащ фIыри Iейри щызэдэгъуэгурыкIуэ гъащIэ дахэ икIи гугъу.
Дымым и гъащIэр щIэныгъэм щIэбэнущ зэригъэкIуар, ар большевикыуи, меньшевикыуи, революционеруи, контрреволюционеруи зэи щытакъым. Ауэ 1928 гъэм екIуэкIа Бахъсэн зэщIэхъееныгъэм хэтауэ пцIы къытралъхьэщ, ягъэтIысри, Соловки лъэхъуэщым ирагъэшащ.Абы илъэсищкIэ исауэ, Дымым и хэкум къигъэзэжащ, ауэ 1937 гъэм щыIа репрессиехэм аргуэру хэхуащ. Ар щIагъэтIысам щхьэусыгъуэ хуащIащ Дымым уней щхьэл игъэлажьэу, типографие иIэу, апхуэдэуи РКП(б)-м, Совет властым ирагъэкIуэкI Iуэхугъуэхэм я бийуэ щыт хуэдэу хужаIа псалъэхэр. 1937 гъэм щэкIуэгъуэм и 26-м «тройкэм» унафэ ищIащ Дымыр яукIын хуейуэ, икIи, и Iуэхум хэмыплъэххэу, суди трамыщIыхьу, етIуанэ махуэм унафэр ягъэзэщIащ.
А Iуэхум къыдэкIуэу, ягъэкIуэдауэ щытащ Iэдэм и тхылъхэм я мызакъуэу, Дым зэкъуэшхэм я типографием къыщыдагъэкIа литературэри, Iэрытххэри, и кIэм намыгъэса тхыгъэхэри, зэридзэкIа усэхэри. Абы къыкIэлъыкIуа илъэс 30-м къриубыдэу зыри тетхыхьакъым Iэдэм и гъащIэмрэ и лэжьыгъэмрэ. 60 — 70 гъэхэрщ Дымым и гъащIэмрэ и литературэ лэжьыгъэмрэ къэлъыхъуэн, къэхутэн, хэплъэн щыщIадзар. Iэдэм и еджакIуэхэм, Iыхьлыхэм, и къуажэгъухэм къахуэна тхыгъэ цIыкIуфэкIухэмрэ «Адыгэ макъ» газетым и къыдэкIыгъуэ зыбжанэмрэ я фIыгъэкIэ тхыдэджхэм ялъэкIащ цIыхубэр щIэныгъэншагъэм къыхэшыным зи гъащIэр хуэзыгъэпса адыгэлIым и лэжьыгъэ гъуэгуанэр зэфIагъэувэжын.
