13 сентября, 2022 - 11:15
ОрдениплI зезыхьэ ди республикэм Къэралыгъуэ зэригъуэтрэ блэкIа илъэси 100-р IуэхугъуэшхуэхэмкIэ гъэнщIауэ щытащ. Сыт хуэдэу щыта а лъэхъэнэр ди щIыналъэм и дежкIэ? Лъэпощхьэпохэмрэ гугъуехь инхэмрэ дауэ къызэранэкIа ди цIыхухэм? Сыт хуэдэ ехъулIэныгъэхэр зыIэрагъэхьа? Сыт хуэдэ зыужьыныгъэхэм хуэкIуа? БлэкIам ухигъэплъэжкIэрэ абыхэм я жэуапыр къыщыбгъуэтынущ КъБР-м и Архив къулыкъущIапIэм иджырей тхыдэм и дэфтэрхэр хъумэнымкIэ IэнатIэм и унафэщIу щыта Ащхъуэт Раисэ и тхыгъэм. Абыхэм щыгъуазэ захуэпщIа нэужь, къэхъукъащIэхэм яIа мыхьэнэр, ахэр блэкIамрэ нобэмрэ зэпызыщIэ, къэкIуэнум дыхуэзыунэтI Iуэхугъуэу зэрыщытыр къыбгурагъаIуэ.
1917 гъэм екIуэкIа революцэ зэщIэхъееныгъэхэм я ужькIэ, Кавказ Ищхъэрэм щыпсэу лъэпкъхэм я пащхьэ къиува къалэн нэхъыщхьэхэм ящыщт я къэралыгъуэ зэгъэпэщыным и Iуэху зэрахуэныр. Мыхьэнэшхуэ зиIэ а Iуэхугъуэм теухуауэ щытащ Кавказым и бгырыс лъэпкъхэм я I съезду 1917 гъэм и накъыгъэ мазэм екIуэкIар. Абы къыщызэрагъэпэщауэ щытащ Кавказым и бгырыс зэкъуэувахэм я зэгухьэныгъэ икIи ар лъэпкъ-политикэ Iыхьэ щхьэхуэу къалъытащ, абы унафэ хуэзыщIын и Комитет нэхъыщхьи хахащ. Къэбэрдеймрэ Балъкъэрымрэ къабгъэдэкIыу а Комитетым хагъэхьащ уэчылхэу Куэцэ Пщымахуэрэ Шаханов Басиятрэ.
1918 гъэм и щIышылэм къащтауэ щыта «ГуащIэрыпсэухэм я хуитыныгъэм и декларацэм» ипкъ иткIэ, Урысейр федеративнэ ухуэкIэм хуэкIуащ. Абы щыгъуэ ди къэралым фIащащ Урысей Советскэ Федеративнэ Социалистическэ Республикэ. А зэман дыдэм Кировымрэ Орджоникидзерэ къыхалъхьауэ щытащ бгырыс лъэпкъхэр Тэрч автономнэ областу зэхыхьэну. Абы ехьэлIа унафэр къыщащтащ Тэрч областым щыпсэу лъэпкъхэм я съезду 1920 гъэм щэкIуэгъуэм и 17-18-хэм екIуэкIам. Апхуэдэу къэхъуащ Автономнэ Бгырыс Советскэ Социалистическэ Республикэр. 1921 гъэм щIышылэм и 20-м РСФСР-м и ВЦИК-м и Президиумым къилъытащ абы хабзэ лъабжьэ зиIэ къэралыгъуэ игъуэтауэ. Къэбэрдеймрэ Балъкъэрымрэ лъэпкъ щIыналъэхэм я хуитыныгъэр яIэу хыхьащ а республикэм. Ар лъэпкъ-къэралыгъуэ ухуэныгъэм и япэ лъэбакъуэт.
1921 гъэм накъыгъэм и 21-м Къэбэрдей окружной исполкомымрэ парткомымрэ зэгъусэу ирагъэкIуэкIа зэIущIэм къыщаIэта Iуэхугъуэ нэхъыщхьэхэм ящыщт Къэбэрдейр Бгырыс республикэм къыхэкIыжу езым и къэралыгъуэ ихуэжыныр. Апхуэдэ Iуэхум и щхьэусыгъуэ нэхъыщхьэхэу къалъытэрт, япэрауэ, щIыналъэм иIэ хуитыныгъэхэр къызэремэщIэкIыр, етIуанэрауэ, Урысей унафэщIхэм езым пыщIэныгъэ яхуиIэжмэ зэрынэхъ фIэкъабылыр. Апхуэдэу щIыпIэм игъуэта зыужьыныгъэми къигъэувырт къэрал ухуэныгъэ нэхъ лъагэ иIэну.
Ди къэралыгъуэр зэфIэувэным и дежкIэ мыхьэнэшхуэ зиIэ а Iуэхум ехьэлIа унафэ къыщащтат окрпарткомым и зэIущIэми. Абы зэритымкIэ, Къэбэрдейм и гуащIэрыпсэухэр политикэ, экономикэ, щэнхабзэ я лъэныкъуэкIэ хуэхьэзырщ Урысей Федерацэм и зы Iыхьэ хъуну. Абы къыхэкIкIэ окрпарткомым къигъэуващ а Iуэхур Советхэм я съезду мэкъуагъуэ мазэм екIуэкIынум щызэфIахын хуейуэ.
Апхуэдэуи хъуащ. Къэбэрдейм и Советхэм я IV съезду 1921 гъэм и мэкъуауэгъуэм и 11 - 13-хэм щыIам Iэтауэ щытепсэлъыхьащ а Iуэхум. Абы кърихьэлIа делегати 140-м щыщу 94-р адыгэт, 39-р урыст, 7-р нэгъуэщI лъэпкъхэм ящыщт. Къэбэрдейм къэралыгъуэ иIэным теухуауэ зэIущIэшхуэм и утыкум цIыху 20 къыщыпсэлъащ. Къатхъэн Назир, Абазэ Данил сымэ ялъытэрт Къэбэрдейм иухуэн хуейр мыобласту, атIэ республикэу, арщхьэкIэ ар иджыри пасэIуэу къыщалъытащ зэхуэсым икIи Къэбэрдейр автономнэ область щхьэхуэу Бгырыс республикэм къыхэкIыныр игъуэ дыдэу, ар цIыхубэ лъэIуу зэрыщытри жаIащ.
А лъэхъэнэм Налшык зыгъэпсэхуакIуэ щыIэт Сталиныр. Абы съездым къыхуигъэхьа письмом итт: «Къуэш сэлам гуапэ фызох съездым кърихьэлIа делегатхэм. Си узыр къызэрыхъеям къыхэкIкIэ, фи лэжьыгъэм сыхэтыну Iэмал сиIэкъым, ауэ сэ гурэ псэкIэ сыфщIыгъущ икIи хуабжьу си гуапэщ Къэбэрдей щIыналъэ цIыкIур Урысейм и зы автономнэ Iыхьэ хъуну зэрыхущIэкъур. Лэжьыгъэ купщIафIэ фиIэну, хозяйственнэ IэнатIэхэм ехъулIэныгъэ щызыIэрывгъэхьэну сынывохъуэхъу. Сталин И. В.».
Къэрал унафэщIхэм ящыщым и апхуэдэ дэIыгъыныгъэм мыхьэнэшхуэ иIэт ди щIыналъэм и дежкIэ. Абыи и лъэр нэхъри жан ищIауэ, Къэбэрдейм и Советхэм я IV съездым унафэ ищIащ РСФСР-мрэ Бгырыс республикэмрэ я унафэщIхэм Къэбэрдейм и гуащIэрыпсэухэм къабгъэдэкI лъэIукIэ - Къэбэрдейр автономнэ область ящIыну - зыхуагъэзэну, а Iуэхум теухуа доклад шэщIа абыхэм я пащхьэ илъхьэн хуейуэ. Апхуэдэ унафэр тэмэму икIи игъуэу къызэрилъытэмкIэ резолюцэ къищтащ РКП(б) и Налшык къалэ зэгухьэныгъэм и зэхуэсми.
Къэбэрдейм и автономием ехьэлIа Iуэхугъуэхэм ВЦИК-м щытепсэлъыхьын мурадкIэ, 1921 гъэм шыщхьэуIум и 8-м Москва кIуащ Къэбэрдейм и лIыкIуэ гуп, Къалмыкъ БетIал я пашэу. Къэбэрдей Советхэм я съезду а гъэ дыдэм и щэкIуэгъуэ мазэм екIуэкIам Къэбэрдей Советскэ автономнэ областыр къызэгъэпэщыныр нэсу иубзыхуащ.
Дыгъэгъазэм и 15-м къызэрагъэпэщащ РСФСР-м и ВЦИК-м деж щылажьэ Къэбэрдей представительствэ. Абы и къалэнт Къэбэрдейм и экономикэмрэ политикэмрэ епха Iуэхухэр къэрал къулыкъущIапIэ нэхъыщхьэхэм щыдигъэкIыну, щиубзыхуну.
КъэунэхуагъащIэ областым и Iуэхухэр тэмэму зэтеублэныр гугъуехь куэд зыпылъ лэжьыгъэ инт. Абы сыткIи зыкъыщIигъэкъуащ къэралым. 1921 гъэм фокIадэм и 2-м Лениным Iэ щIидзауэ щытащ ди щIыналъэм ахъшэ сом мелуани 5 къызэрыхуаутIыпщыр зэрыт унафэм. Апхуэдэу Къэбэрдейм зэман кIэщIым къриубыдэу къыIэрыхьащ промышленнэ оборудованэхэр, мэкъумэш техникэ, жылапхъэхэр, цIыхубэр зыхуеину хьэпшып зэхуэмыдэхэр.
1922 гъэм балъкъэр лъэпкъри лъэIуащ Бгырыс республикэм къыхагъэкIыну. ЩIышылэм и 16-м РСФСР-м и ВЦИК-м диIыгъащ балъкъэрхэм я лъэIур икIи РСФСР-м хыхьэ Къэбэрдей-Балъкъэр автономнэ областыр къызэрызэрагъэпэщымкIэ декрет къищтащ. А унафэр занщIэу гъэзэщIа хъуакъым, сыту жыпIэмэ лъэпкъитIым я зэгухьэныгъэм и мардэхэмкIэ щыIэ Iуэху еплъыкIэхэр зэтехуэртэкъыми. Абы ехьэлIа зы гупсысэр щаубзыхуар Къэбэрдей-Балъкъэрым и Советхэм я 1 съезду 1922 гъэм дыгъэгъазэм и 6-м екIуэкIарщ.
Къэбэрдей, балъкъэр лъэпкъхэм я дежкIэ тхыдэ мыхьэнэшхуэ иIэт къэралыгъуэ зэрагъуэтам. Къэралым и кIуэцIкIэ щагъуэта увыпIэмрэ гулъытэмрэ нэхъри къаIэтат цIыхубэм яхэлъ жыджэрагъыр, абыхэм я къарури зэфIэкIри гъащIэщIэр ухуэным адэкIи хуаунэтIат. Къэбэрдей-Балъкъэрым и Советхэм я I съездым хэтахэм къабгъэдэкIыу Лениным хуагъэхьа хъуэхъу тхылъым итт Къэбэрдей-Балъкъэр щIыналъэр цIыкIуми, РСФСР-м и экономикэм, щэнхабзэм заужьыным хэлъхьэныгъэшхуэ хуэзыщIыфын Iыхьэ ину къызэрыщIэкIынумкIэ псалъэ быдэ зэратыр.
Узэплъэк1ыжмэ, къыжыIапхъэщ ди республикэм къикIуа тхыдэ гъуэгуанэр гугъуехьышхуэхэмкIэ, ехъулIэныгъэ лъагэхэмкIэ, социально-экономикэ текIуэныгъэ инхэмкIэ гъэнщIауэ зэрыщытар. Къэбэрдеймрэ Балъкъэрымрэ зы автономиеу зэрызэгухьам Iэмал къитащ щIыналъитIми я экономикэ лъэщагъыр, щIыуэпс хъугъуэфIыгъуэхэр зэуIуу къэгъэсэбэпынымкIэ, псом я щхьэжыращи, лъэпкъитIым я цIыхубэр гъащIэщIэр ухуэным зэгъусэу, я дамэпкъ зэгъэкъуауэ яужь ихьащ.
1922 - 1925 гъэхэм хэхауэ дриплъэнщи, ди щIыналъэм къэралыгъуэ щигъуэта а япэ илъэсиплIым зэфIагъэкIахэм гур дыхохъуэ, ахэр апхуэдизкIэ куэд мэхъури.
Япэу къызэIуаха промышленнэ IэнатIэхэм ящыщщ Налшык, Прохладнэ, Бахъсэн къалэхэм щаутIыпщауэ щыта чырбыш-кхъуэщын заводхэр. Абы къыкIэлъыкIуащ Май къалэм щаухуа щIэп заводыр, Налшык дащIыхьа гидроэлектростанцыр, нэгъуэщIхэри.
Заужьырт щIэныгъэм, щэнхабзэм, гъуазджэм, лъэпкъ литературэм, хабзэхъумэ IэнатIэхэм. 1922 гъэм Налшык къыщызэIуахащ мэкъумэш IэщIагъэхэм щыхурагъаджэ техникум. ИужькIэ къызэрагъэпэщащ Къэбэрдей-Балъкъэрым и прокуратурэр, къызэIуахащ совпарт школ, Лениным и цIэр зезыхьэ еджапIэ къалэ цIыкIу, педтехникум. Долинск лэжьэн щыщIидзащ цIыхуи 100-м зэуэ зыщагъэпсэхуфыну санаторэ. Налшыки областым и нэгъуэщI щIыпIэхэми жылагъуэ зэгухьэныгъэхэм зыщаужьырт. Къэбэрдей-Балъкъэрым и бзылъхугъэхэм я I съездыр, партымрэ комсомолымрэ я конференцхэр екIуэкIащ, япэ пионер отрядхэр къэунэхуащ, егъэджакIуэхэм, Iэщыхъуэхэм я совещанэ инхэр къызэрагъэпэщащ, бгырыс бзылъхугъэхэм я япэ клуб къызэIуахащ.
1923 гъэм Налшык къыщыдэкIащ адыгэбзэкIэ тха япэ тхылъыр, иужькIэ яубзыхуащ адыгэ, балъкъэр лъэпкъхэм я тхыбзэр, адыгэбзэм, балъкэрыбзэм я алыфбейхэр къыдэкIащ.
Спортымрэ физкультурэмри зыужьыныгъэшхуэ щагъуэтащ Къэбэрдей-Балъкъэрым. 1923 гъэм Налшык япэу щекIуэкIащ «Физкультурникым и махуэр». КъыкIэлъыкIуэ илъэсым абы къыщызэрагъэпэщащ япэ областной спорт олимпиадэ. ФизкультурэмкIэ иIэ зыужьыныгъэхэмрэ зыIэригъэхьа ехъулIэныгъэхэмрэ къыхэкIыу Къэбэрдей-Балъкъэрым спортымкIэ и облсоветым Кавказ Ищхъэрэ дзэ округым къыбгъэдэкI саугъэт 1925 гъэм къыхуагъэфэщауэ щытащ.
ЩIыналъэм зыIэригъэхьэ ехъулIэныгъэхэм тепсэлъыхьырт 1922 гъэм къыщыщIэдзауэ илъэс зыбжанэкIэ къыдэкIа «Къэбэрдеймрэ Балъкъэрымрэ я къэщIэрэщIэжыныгъэ» политико-экономикэ икIи литературэ журналыр.
Апхуэдиз ехъулIэныгъэр зыIэрызыгъэхьэфар фэрэ дэрэ дяпэ ита ди нэхъыжьхэрщ, ди лъэпкъэгъу гуащIафIэхэрщ. Къэбэрдей-Балъкъэрым и къэралыгъуэр щызэфIэувэ лъэхъэнэм абыхэм зэрахьа лIыгъэ иным щыхьэт тохъуэ абы и къэрал ныпым щылыда дамыгъэ лъапIэхэр: Лениным и ордену 2, Жэпуэгъуэ революцэм и орден, Лъэпкъхэм я зэныбжьэгъугъэм и орден. Ахэр ди республикэм хуэфащэ дыдэу къратащ.
Илъэсхэр блэкIащ. Абыхэм я гъусэу тхыдэм фIыкIэ къыхэщыж гъуэгуанэ къикIуащ Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэми. Къэралым и цIыху псоми я гъусэу абы иухуащ гъащIэщIэр, иужькIэ, ар ихъумэу, пэщIэтыфащ фашизмым. Лъэпкъхэр, цIыху щхьэхуэхэр кIуэцIрыкIащ политикэ репрессиехэм.
Сыту пIэрэ-тIэ апхуэдиз гугъуехьым зэфIимыгъащIэу ди лъахэгъухэр къезыгъэлыфар? Сэ къызэрысщыхъумкIэ, ар ди лъэпкъ хабзэхэмрэ нэмысымрэщ, щэнхабзэмрэ псэ къабзагъэмрэщ. Лъэпкъ 60-м щIигъу, зылI и быну, зэгурыIуэрэ зэдэIуэжу щыпсэуащ ди щIыналъэм, я анэдэлъхубзэр зырызми, я гупсысэр зым хуэунэтIауэ.
Иджырей лъэхъэнэм, политикэ, социально-экономикэ, щэнхабзэ я лъэныкъуэкIэ Iуэхугъуэшхуэр ди республикэм щыщекIуэкIым, мыхьэнэшхуэ иIэщ япэ итахэм къытхуахьа текIуэныгъэхэр тлъытэу, ди къэралыр, дыщалъхуа щIыналъэр нэхъри ефIэкIуэным ди IуэхущIафэхэр хуэгъэпсауэ, мамырыгъэмрэ зэгурыIуэныгъэмрэ я бзэр тIурылъу дызэдэпсэуным. ИтIанэщ ди Къэбэрдей-Балъкъэрым и къэралыгъуэр нэхъ лъэщыж щыхъунур.