22 ноября, 2022 - 15:32
Андыз (Девясил)
Кёпжыллыкъ кырдык битимди, бийиклиги 1-2 метрге дери жетеди. Тамырлары базыкъладыла, узунладыла. Сабакълары тюз ёрге ёседиле, жумушакъ тышлыдыла. Чапыракълары зугулуракъ эм эллипс формалыдыла. Гюллери сабакъланы баш жанларында боладыла, уллуладыла, алтын бетли-сарыладыла. Урлукълары къонгур бетлидиле.
Андыз июль-август айлада чагъады. Урлукълары август-сентябрь айлада бишедиле. Суу жагъалада, мылы жерледе, юлкюле арасында.
Дарманнга битимни тамырларын хайырланадыла. Алада инулин, сапонин, чайыр, дубль веществола, органика кислотала, эфир жаула болгъанлары тохташдырылгъанды. Битимни чапыракъларында уа дубль веществола, эфир жаула, органика кислотала бардыла.
Андыз къайнатылгъан сууну бронхитден, трахеитден къыйналгъанлагъа, ёпкелерине сууукъ тартханлагъа, туберкулёздан, гриппден, бронхиальный астмадан, аш орунлары, чегилери ауругъанлагъа ичиредиле. Халкъ медицинада уа ичи ётгенлеге, сапырандан, кёк жётелден, безгекден, ёпкелери, сюеклери туберкулёздан, невроздан, эшек гуммосдан (опухоль), сууукъ тийип ауругъанлагъа бередиле. Аллау суу тюрлю-тюрлю тери ауруулагъа къажау кюрешде да хайырланадыла.
Андыхны бюйреклери ауругъанлагъа, ауурлукълары болгъан тиширыулагъа арталлыда хайырланыргъа жарамайды.
Къургъакъсытылгъан эм ууакъ тууралгъан тамырланы чай къашыкъ бла бирин, къайнатылып сууутулгъан 1 стакан суугъа къуюп, сел отда 10 минут къайнатадыла, андан сора 8 сагъатны турма къоюп сюзедиле. Аш оруну ауругъаннга, хыппиригин тазалаялмагъаннга аш ашардан 20 минут алгъа стаканы тёртден бирин кюннге 4 кере ичиредиле.
Битимни къургъакъсытылгъан тамырларындан этилген порошокну бичакъ бурну бла бирин къаныны басымы мардадан уллу болгъанлагъа, колециститден, гепатитден, колитден, геморройдан, гастритден ауругъанлагъа ауш ашарны аллында суу бла кюннге 2 кере ичиредиле.
Шахбулут (Каштан)
Бутакълары кенгнге жайылгъан, бийиклиги 30 метрге жетген, къаралдым-мор къабукълу терекди. Чапыракълары узунладыла, къыйырлары быхчы аузуна ушайдыла. Гюллери ариу ийислидиле, къызгъылдым-акъ неда саргъылдым-акъ бетлидиле. Жемишлери мор бетли сыйдамладыла, кеслери да тышлары шинжили къаплада боладыла.
Чакъгъан май-июнь айлада этеди, жемишлери сентябрь-октябрь айлада бишедиле. Къабарты-Малкъарда айбатлыкъ терекча хайырланылады.
Дарманнга шахбулутну къабугъу, жемиши эм аны къабы хайырланыладыла. Жемишлеринде тритерпеновый глюкозид, кумарин, эскулетин, жау болгъанлары тохташдырылгъанды. Чапыракъларында бла гюллеринде флавоноидле, каротиноидле бардыла.
Терекни къабугъу, гюллери, жемишлери къайнатылгъан суу тохтамай келип тургъан къанны тыяды, сууукъ ётюп ауругъаннга, аурууну сынтыл этерге, къалтырап-титиреп ауругъаннга жарайды.
Халкъ медицинада шахбулутну къабугъу къайнатылып этилген сууну геморройгъа, колитге, гастритге, бронхитге, подаграгъа, жел ауруугъа, солуу органлагъа, жарагъа багъыуда хайырланадыла. Спиртге неда аракъыгъа терекни гюллерин атып этилген настойканы жиклери ауругъанланы ауругъан жерлеринне сюртедиле.
Терекни 50 грамм къабугъун 1 литр суда 15 минут къайнатадыла, бир сагъат сууума къоюп, сюзедиле, аны бир адыргъа къуядыла эм геморройдан ауругъанны олтуртуп, чахауан этедиле.
Къургъакъсытылгъан гюллени спиртге атып этлген настойканы (40 грамм гюллени 1 литр спиртге) ауругъан жиклеге сюртедиле.