17 сентября, 2024 - 10:39
Журтубузну къайсы жерине барсакъ да, жюзле бла жер-суу атланы хапарларын эшитебиз. Аланы ким, къачан, къалай атагъан болур? Сора жерни кесин бла атын тенглешдирсенг, бу ат бу тийреге къалай ушайды, дейсе. Аны бла байламлы бир къауум юлгю айтайыкъ.
Тырныаууз тийресинде Ёгюз жатхан жер барды. Тик тийреде гитче тырхыкъ, алайда уа бир къарт ёгюз жатып болгъанды. Андан сора алайгъа мал сыйынмагъанды. Андан айтхандыла анга Ёгюз жатхан жер деп.
Кёнделен жанында Къабан ёлген къол деп барды. Совет власть келген жыллада бир къабан юйренип, эллилени бахчаларына кирип, картофун къазып болгъанды. Адамла аны марап да тургъандыла, алай ёлтюралмагъандыла. Бир жол а къол ичинде кеси ёлюп тургъанлай табадыла. Андан сора алайгъа Къабан ёлген къол деп атайдыла.
Акъ-Сууну баш жанында Хари суудан ётген кёпюрледен бирине Харбыз кёпюр дейдиле. Бу ат да элледе колхозла къуралгъан заманда аталгъанды. Харбызланы бишген заманлары. Тау жайлыкълада элни кёп адамы ишлейди, кими малчы, кими да биченчи. Колхозну, элни оноучулары алагъа ат арба бла харбызла жибередиле, арбада уа – жангы юйрене тургъан атла. Арба, ол татымлы битимледен да толуп, суу боюну жол бла келеди. Черекден ётген жерде кёпюр юсюне миннгенлей, атла жерлеринден тепмей тохтап къаладыла. Арбачы къамичини игирек жетдиргенлей, атла алгъа секиредиле. Ол заманда арба баштёбен болады, харбызла уа суугъа къуюладыла. Андан бери анга да Харбыз кёпюр дейдиле.
Энди аллай кёп юлгюле айтыргъа боллукъду. Ма аллай бир сылтаудан, белгилегенибизча, жер-суу атла аталып къаладыла. Алгъаракъда эшитген бир хапарымы да айтайым.
Акъ-Суу башы бла ёрге кирип, Къара-Суу таба баргъан жерде – Сары тала деген уллу жайлыкъ. Адамла анда мал тутхандыла, бичен ишлегендиле.
Бир жол ара мюлкден уллу жыйын ары бичен ишлерге тебирейди. Жыйын башчыгъа Сагъыт деп бир жашыракъ адамны айырадыла. Аланы ашыра, эл, мюлк оноучула да келедиле. Къуллукъчуланы къатларында кесими кёргюзтеме деп, ол хар чалгъычыны жюгюне къарайды, абери унутмагъанмыса, деп сорады.
Ала биринчи кере бармайдыла бичен ишлерге. Аллыкъ затларын кеслери биледиле. Аланы араларында жангыз бир жаш барды – Камал. Жыйыннга биринчи къошулады.
Алай бла чалгъычы жыйын Сары талагъа келди, ол кюн къошларын жарашдырдыла. Экинчи кюн а танг аласы бла тенг чалгъыгъа чыкъдыла.
Асхут заманнга тохтаусуз чаладыла. Чыкъ къуругъандан сора, къошха кирип бираз солуйдула. Кюнню къызыуу кетгенден сора, дагъыда жангыдан чыгъадыла.
Сагъыт а оноуну бардырады, акъыл юйретеди. Жашла да анга мыйыкъ тюплеринден кюледиле. «Биз быйыл, башха жылладан эсе, кёп чалыргъа, бичен ишлерге керекбиз. Чалгъы буруну жетип, чалынмай бир къарыш жер къаллыкъ тюйюлдю», – дейди.
Кертиси бла да, бу жол жыйын къаты ишледи. Ай чалыныучу жерни жыйырма кюннге чалгъан да этип, жыйып да бошадыла.
Была чалгъан жерни энишге жанында уа, тёгерегин агъач басып, уллу кенг тала барды. Ол колхозну жери тюйюлдю. Аны башха элден биреулен келип чалыучуду.
Сагъыт кеси юйюнден эсе да колхозну къайгъысына бек эс бурады. Мюлкюбюз бай болса, бизни къолайыбыз да ёсерикди, деп.
Талада уа жарагъан бир антау бичен чыгъады. Ол а бир уллу тууаргъа къышха ашды. Сагъыт аны къолгъа этип, колхозну оноучуларындан махтау алыргъа акъыл этеди. Жыйынны да алып, талагъа барады.
Анда уа жыл саны келген эр киши чала турады. Сагъыт аны къатына барып, салам бергенден сора: «Бу бизни колхозну жериди. Былайны нек чаласа?» – деп тебирейди.
– Оллахий, билляхий, таллахий, бу мени жеримди. Манга атамдан къалгъанды. Анга уа аны атасындан. Менден башха бу жер бла бир кишини иши жокъду, – деп жууаплайды ол да.
Сагъыт да тохтамайды.
– Бюгюннге дери кимники болгъан эсе да, энди уа мындан арысында бизникиди. Сен а башха жерде кесинге чаллыкъ изле, – деп, айтханында турады.
Даулаш къызадан-къыза барады. Жыйын арлакъдады. Камал а къарай кетди да, таланы иесин таныды. Ол а район таматаны къарындашы. Кеси да Сагъытны тукъумундан болуп чыгъады. Сора, Сагъытны бир жанына чакъырып: «Сен муну тукъумун да бир сор», – деди.
Сора Сагъыт барып ол кишини тукъумун сорады. Ким болгъанын билгенден сора, башын ийип, кечгинлик тилейди. Кеси да ол тукъумдан болгъанын айтады. Ызы бла жыйынны аллында туруп, таланы чалып чыгъады.
Андан сора эки-юч кюн озгъан болур, ушхууурну кезиуюнде Камал сорду нёгерлерине: «Аланла, Даулукъ талада дырын бишген болурму?» – деп.
Андан бери антау бичен чыкъгъан талагъа Даулукъ тала дейдиле. Алай бла бирде жер-суу атла аллай бир бош затдан къуралып да къаладыла.
