8 декабря, 2021 - 20:44
Бирде бош затчыкъгъа окъуна сёз устала чам жыр тагъып болгъандыла. Кюз артыны узун кечелеринде той баргъан юйде жашла бла къызла бир бирлерине чам, лакъырда жырла да айтып тебиреселе, нечик хычыуун кёрюне эди. Барысындан да сейирлери уа, баям, сюймеклик жырла болурла. Ала адамны жюрегимде жаннган отну жилтинлерин тышына тёкгендиле.
Эки жаш адам бир бирлерин сюйюп, жашау къураргъа тебиреселе, алагъа къажау халкъда жюрюген бир-бир тёреле, адетле неда къарангылыкъ, жахиллик уллу чырмау болуп сюелгенди. Ала аны унамагъандыла.
Болсада бир-бирде, сен излегеннге чюйре тюшсе да, халкъда жюрюген адетни тутаргъа керек эди. Алайсыз намыс-сый сакъланмагъанды. Бизде уа анга энчи эс бурулгъанды.
Бу хапарыбызда башында сагъыннган шартлары болгъан бир сюймеклик жырны юсюнден айтайыкъ. Ол къачан, къалай бла этилгенин да.
Совет власть тохташхан жыллада Тау Артындан Холамгъа Петро деп бир эбизе жаш келеди. Ол агъач уста эди. Адамлагъа столла, шинтикле, ундурукъла ишлегенди. Кеси уа эки жашлары бла бир къызлары болгъан юйде тохтайды. «Адам аны суу орунуна окъуна ичер эди», - деп, таулулада аллай бир сёз барды. Бир да болмагъанча ариу тиширыугъа айтхандыла алай. Къыз да аллай бир мёлек сыфатлы эди.
Жыйырма жылы толгъан эди кесине да. Элде намыслары-сыйлары жюрюген жашла, бир бирлерине ал бермей тилегендиле аны. Болсада къыз аладан бирине да бюсюремегенди.
Къарындашла аталары бла колхозда уруннгандыла. Эрттен кетгендиле ишге, ингир кеч къайтхандыла. Аналары да юйню сакълап тура болмаз эди.
Эбизе жаш бла къыз терк-терк кеслери къала тебиредиле. Бир бирлерин жаратадыла. Арада уллу сюймеклик болады. Была экиси да жашыртын, бирге жашап тебирейдиле. Бир кесек заман озгъандан сора къызда тюрлениуле башланадыла. Къарыны болгъаны билине тебирейди. Элде «къуш-муш» хапарла чыгъа башлайдыла.
«Эгечибиз бетибизни жойду, орамгъа чыкъмазча этди», - деп, къызны къарындашлары быланы экисин да ёлтюрюрге оноу этдиле. Аны уа аналары сезеди да, къызына билдиреди. Эки сюйген Тау Артына къачаргъа акъыл этедиле. Алай бирден чыгъалмайдыла. Къалай болса да, къыз жашны къутхарады. Петро ыфчык бл аууп, элине кетеди. Бир къауум кюнден была Нальчикни базарында тюберге оноулашадыла.
Алай ол умутлары толмады. Къарындашладан бири ишге бармай къалады. Анасына: «Сени жууукъларынг чакъыргъан эдиле. Не жумушлары бар эсе да бар да, бил да кел», - дейди.
Анасы кетгенлей, ушкогун жерлейди, аны алып арбазгъа чыгъады да эгечине: «Бери кел», - деп къычырады. Олсагъатда уа къыз тылы ийлей болады. Тылы, ун жугъу къолларын да иги сыйпамай, не жумушу болур деп, тышына чыкъгъанлай, бир аягъын босагъадан тышына салып, экинчисин ётдюрейим дегенлей, къарындашы ушкок бла атып, тюз ёшюнюнден уруп, эгечин алайда къаплайды.
Эгечин ёлтюрген жаш он кюнден тёшек болады. Андан сора жыл чакълы жашап, термилип ёледи.
Эбизе жаш а, нёгерле да алып, айтхан заманына Нальчикге базаргъа келеди. Излей кетип, къызны тапмагъандан сора, бир холамлыгъа тюбеп, андан хапар сорады. Ол да ишни болушунлай айтады. Аны эшитгенде, битеу базарны къаратып, жаш къычырыкъ этип, кесин жерге тюйюп, кёп жиляды. Ахырында аны нёгерлери алып кетдиле алайдан.
Бу жыр ма ол эки сюйгенни юсюнденди. Сюйгени Тау Артына кетгенде, аны къыз кеси этген эди. Тенг къызына жазып бергенди. Жыр уллу, узун жыр эди. Болсада биз мажаралгъаныбыз буду:
- Тюбюнгдеги тор атынг,
Чабып тебирейди, чап десенг.
Ой, сени ананг бир ачыу тапсын,
Сени манга ачыугъа тапды эсе.
Стол юсюнде машинам,
Сюйгеним алды, ой аны.
Ол къалгъанладан тапчыкъ эди,
Сюймей не этейим, къой аны.
Стол юсюнде машинам,
Мен аны эрикгенден бурама.
Эсиме тюшсенг жилягъан,
Жырлагъан да эте турама.
Аллымда эки чуругъум,
Ала гырылдагъан тауушладан,
Сюйгеним кетди ол Тау Артына,
Ол къалай ауар ауушдан.
Сен ауушдан ауа турсанг эди,
Кюз арты жауунла жаугъунчу.
Ызынгдан къарай, жиляй турлукъма,
Сен ауушдан аугъунчу.
Таудан аууб а келеди,
Къумачла сатхан урия.
Энди сен Тау Артында, мен
Тау аллында
Ох, анам, аман дуния.
Тауда учхан талгъыр тауукъла,
Келип ёзенлеге къонсунла.
Бир бирибизни кёре турурча,
Таула да алаша болсунла.
Акъсыл башлыкъ санга этген эдим,
Ариу жарашыр бойнунга.
Эбизе къызла кирирле энди,
Сени къолтугъунга, къойнунга.
Сюйгеним кетди Тау Артына,
Мен аны къайдан кёрлюкме.
Энди ол андан къайтып келсе,
Къойнуна кирип ёллюкме.
Ариу сюймекликни жарсыулу ахыры. Ким айталлыкъды сюймекликни не болгъанын, аны къачан, къайдан, къалай келлигин? Жюзжыллыкъ къартмы, сау ёмюр жашагъан? Жашауунда кёп игини, аманны да кёрген?
Жазыучу хапарында жазар аны юсюнден, жырчы уа жырында жырлар. Анга ариу сёзле айтырла. Кёкге чыгъарырла, махтарла, ай бла, жулдузла бла тенг этерле. Юйретирле сюймеклик буду, ол быллайды деп. Алай аны жаланда ол сезим, Чегем тарында Чучхур камны чокъуракъ тамычысыча таза сезим жюрегинде болгъан ангылар.
Таулу къыз бла эбизе жашны араларында да бар эди аллай сюймеклик. Ариу башланды. Ахыры жарсыулу бошалды.
Жырны уа, къызны адамларына хурмет этип, холамлыла халкъ Азиягъа кёчюрюлгюнчю жырламай тургъандыла. Биринчи кере анда айтып тебирегендиле.
