1 декабря, 2021 - 17:32
XIX ёмюрню экинчи жарымында Кавказдан Тюркге бир ненча минг къарачайлы бла малкъарлы кёчюп кетгендиле. Андан бери 140 жыл озгъанлыкъгъа, ала тамырларын, тиллерин, тёрелерин унутмагъандыла. Ол угъай, туугъан жерлерин тансыкълап, маданият майдан къураргъа сюедиле.
Тюркде бизни диаспорабызны юсюнден эшите тургъанма, алай анга аз адам кирген, ала да тыш къыралны халкъларыны араларында тас болгъаннга санап, анга артыкъ магъана бермегенме. Алгъаракълада уа ала бизни республикада болгъандыла. Алай бла къарачайлыланы бла малкъарлыланы Тюркде «Dernek» ассоциацияларыны башчысы Муса Коркмаз бла Орус география обществону келечиси, «Альтаир» жаш тёлю клубну таматасы Мокъаланы Тенгиз ушакъ этгенди.
- Бек алгъа, ассоциациягъызны къалай къуралгъаныны юсюнден айтсагъыз эди?
- Аны 1992 жылда тилни, тёрелени, халкъны къолдан усталыгъын, маданиятын сакълар муратда къурагъанбыз. Абаданларыбыз ёсе келген тёлюле аланы унутурла деп бек жарсый эдиле. Нек дегенде токъсанынчы жыллада дуния терк окъуна тюрленип башлагъанды. Интернет бла коммуникацияланы айныулары миллет культураны, жашау-турмуш амалланы сакълаугъа къоркъуу салып тебирегендиле. Бизни биригирге итиннгенибиз да аны ючюн эди.
Сёзсюз, туугъан жер бла байламлыкъ тутмай, ишибизни хайыры чыгъарыкъ тюйюлдю. Ол себепден Къарачай-Черкес, Къабарты-Малкъар республикала бла маданият, тукъум-жууукълукъ, экономика жаны бла байламлыкъла тохташдырыргъа кюрешгенбиз.
Бюгюнлюкде къарачайлыла бла малкъарлыла Тюркню Конья, Эскишехир, Афьон шахарларында бла аланы къатларында орналгъан алты элде жашайдыла. Бу жерледе аланы саны къыркъ мингден атлагъанды. Барыбыз да бирге уа Тюркде сексен мингден асламбыз.
- Ата-бабаларыгъызны ары кетгенлерини сылтауу уа недеди?
- Аны тарыхы бек сейирди. XIX ёмюрню ортасында Къарачай эм Малкъар таулада муслийман динни тутмагъан хазна къалмагъан эди. Жаш адамла, дин жаны бла билим алыр ючюн, аслам халда Дагъыстанны, Тюркню, Сирияны, Египетни ислам университетлерине кирирге кетген эдиле. Аладан кёбюсю, артха къайтып, ёз эллеринде дин жаны бла къуллукъ этгендиле, Кавказдан башха жерледе муслийманла къалай жашагъанларыны, аланы адет-тёрелерини юсюнден хапарлагъандыла.
Онтогъузунчу ёмюрню ахырына халкъ, таулада сыйынмай, энишгелеге тюшюп башлагъанды. 1864 жылда уа Кубаньны баш жанында жашагъан къарачайлыланы кесеги Сириягъа жангы жерлеге кёчерге дейдиле. Алай тенгизде хал иги болмагъаны себепли, ары Тюркню жерлери бла барыргъа таукелленедиле. Аланы бир къаууму, Сирияда хауаны иссилиги, къум тюзлени кёплюгюне юйреналмай, артха, Тюркге къайтадыла.
Мында ала башха тюрк тилли халкъла бла танышадыла, аны ариу табийгъаты, бай тирлик берген жерлери аланы кёллерине жетеди. Солтандан эркинлик алып, ала анда жашаргъа къаладыла. Алагъа къыралны къалайында да турургъа къоядыла, алай ала таулагъа жууугъуракъ, туугъан жерлерине ушагъан журтланы сайлайдыла. Артда, аланы юлгюлерин кёрюп, бери дагъыда адамла келип башлайдыла.
- Тыш жерде жашагъаныгъыз аз санлы диаспорада маданиятны, тилни сакъларгъа чырмау этемиди?
- Къартларыбыз кеслерини ата-бабаларындан эшитип айтханнга кёре, тюрклюле, аланы жууукъларына санап, бек иги болгъандыла, мында журт къураргъа да болушхандыла. Анда жашау этерге тюрк тилге тынч юйренип, аны бла бирге кесибизни тилибизни сакълаялгъаныбыз таматаларыбызны хайырынданды. Ала аны магъанасын ангылагъандыла, гитчелеге, школдан бла эллеринден тышында жерледе болмаса, ана тиллеринден башха тилде сёлеширге къоймагъандыла. Сора, тилибизни тас этмезге озгъан ёмюрню 20-чы жылларында башчылыкъ этген Мустафа Кемалны (Ататюрк) политикасы да себеплик этгенди. Ол заманда къырал даражада тюрк тилни европалы, арап эм башха тыш сёзледен тазалау къыстау баргъанда, ол была тиллерин, адетлеринден да, бурун заманладача, таза сакълаялгъандыла деп, бизни диаспорабызны юлгюге келтирген эди.
Къачан да Ата журтубуз бла байламлыкъланы юзмезге кюрешгенбиз, онг болгъан къадарда мындагъы жууукъларыбыз бла сёлешгенлей тургъанбыз. Гитче заманынмдан да эсимдеди къартларыбыз, эски радиоприёмникни къатында жыйылып, анда Совет Союзну волналарын тутаргъа кюрешип, ана тиллеринде Къарачайны бла Малкъарны жетишимлерини юсюнден билдириулеге, тауча жырлагъа, бериулеге къалай тансыкълап тынгылагъанлары. Бир-бирледе ала ёз жерлерине термилгенден кёз жашлары агъа тургъанларын унутмайма.
- Сиз ангылагъандан, Тюркде бла Кавказда жаш тёлюню юйретиу къаллай бирге башхады, сора байламлыкъланы къалай бла жюрютюрге кюрешесиз?
- Сёлешиуде башхалыкъла бардыла, алай маданият жаны бла бир бирден узакъ кетгенбиз дерча уа тюйюлдю. Бир-бир социал-культура шартланы тас этгенбиз, алай бирсилерин а мындагъыладан игирек сакълагъанбыз. 2006 жылда бизге Къудайланы Мухтар бла «Балкария», «Эльбрус» ансамбльле келген эдиле. Ол бизге, айхай да, тарых магъананы тутханды. Андан сора байламлыкъланы тохташдырыуда иги да жетишгенбиз. 1995 жылдан бери тюрк дунияны маданиятыны бла санатыны «Нартланы байрамы» деген фестивалы бардырылады, Къабарты-Малкъардан делегация анга онтёрт кере къатышханды.
Талай элибизде той бардырыу, сабий туугъаны, ёлгенни асырау бла байламлы тёреле, эл мюлк байрамла тюз да буруннгудача къалгъандыла. Ачыкъ айтайым, биз бир-бирде лакъырда халда ол эллеге къыз бермезге, аладан да къыз алмазгъа деп да айтыучубуз. Нек дегенде ала биз тутмагъан тёрелени барысын да толтурадыла. Сёз ючюн, киеуню келинни юйюрюню аллында ачыкъ этгинчиге дери сынагъан этиучюдюле, маллагъа къаратадыла, бичен чалдырадыла, жер сюрдюредиле эм башха затлада акъылын, къарыуун кёредиле.
Бир бирибизни, чам этерге угъай демесек да, къарачайлыла, малкъарлыла деп айырмайбыз. Ахыр эки айда алты жашыбыз Къарачай-Черкесден бла Къабарты-Малкъардан къызла бла юйюрле къурагъандыла. Ол а Ата журтубуз бла байламлыкъ тутханыбызны кёргюзтеди.
Биз ким бла да ушакъгъа хазырбыз, Тюркде бирси кавказ диаспорала бла бир бирни жокълай турабыз, аланы да къарындашларыбызныча кёребиз.
