17 сентября, 2024 - 09:37
Адыгэ тхыдэм и къуэпсыр жыжьэ дыдэ къызэрыщежьэм щыхьэт тохъуэ нарт эпосми нэгъуэщI IуэрыIуатэ лIэужьыгъуэхэми куэдрэ узыщрихьэлIэ «уащхъуэ» псалъэр. Тхьэ яIуэн (псалъэ быдэ ятын) хъумэ, адыгэхэм нобэр къыздэсым я псэлъафэщ ар – «Уащхъуэ мыващхъуэ кIанэ!» «Мыващхъуэ кIанэр» гурыIуэгъуэщ, хэт (сыт) хъуну «уащхъуэр», сыт абы и цIэкIэ тхьэ щIаIуэр – псалъэ быдэ щIатыр?
ЩIэныгъэм къызэрихутамкIэ, «уащхъуэ» псалъэм хьэткIэ зэджэ пасэрей лъэпкъыжьым и тхыдэм унешэс. Илъэс миниплI ипэкIэ къыщIедзэ хьэтхэм я тхыдэм – апхуэдиз я ныбжьщ Хьэт къэралыгъуэми хьэт культурэми. Куэд щIакъым хьэт тхыдэр джын зэрыщIадзэрэ – лIэщIыгъуэ ныкъуэм щIигъуакъым. Хьэт тхыдэр зыдж щIэныгъэлIхэм иджы шэч къытрахьэжыркъым хьэтхэмрэ адыгэхэмрэ я быдзышэ зэрызэIулъым. Тхыдэм къелакъым хьэтхэм я бзэмрэ я культурэмрэ я лъэужь куэд, къела мащIэр щыхьэт зэрытехъуэмкIэ, хьэтхэм я бзэмрэ адыгэбзэмрэ я лъапсэр зыщ: хьэтыбзэм къытепщIыкIыжащ адыгэбзэри, абхъазыбзэри, убыхыбзэри. ЩIэныгъэлIхэм къызэрахутамкIэ, абы и щыхьэтщ адыгэбзэм къыщызэтена «уащхъуэ» псалъэр: хьэтхэр УащхъуэкIэ еджэу щытащ уафэм и тхьэм – я тхьэшхуэм.
Хьэтхэм я къэралыгъуэм и гъунапкъэм жыжьэ зиукъуэдияуэ щытащ – нобэрей Тыркум и къуэкIыпIэм къыщыщIэдзауэ ТэманымкIэ нэс хы Iуфэр къызэщIиубыдэу. Хьэт къэралыгъуэр лъэлъэжа нэужь, хы Iуфэм къыIунащ иужькIэ абхъаз, убых, адыгэ хъуа хьэт лъэпкъхэр. Хьэтхэм я къэралыгъуэм и лъэхъэнэм адыгэхэм зэрахьа лъэпкъыцIэм – кашкэм – и къуэпсыр къэсащ ди деж: гъунэгъу лъэпкъ зыбжанэр, псалъэм папщIэ, осетинхэмрэ сонэхэмрэ, адыгэхэм ноби къызэреджэр кашкэщ. «Кашкэм» къытекIыжащ курыт лIэщIыгъуэхэм адыгэхэм зэрахьа «касог» цIэри – а цIэр адыгэ лъэпкъхэм зэрахьащ «шэрджэс» псалъэр къэунэхуху; щIэныгъэлIхэм зэрыхуагъэфащэмкIэ, «Кавказ» псалъэми лъабжьэ хуэхъуар пасэрей адыгэхэм я лъэпкъыцIэрщ – «кашкэрщ».
* * *
Адыгэ пщIантIэхэм иджыри къэс ущрохьэлIэ къудамэ цIыкIу куэд зытет пхъэ джафэхэм. ПхъэлъантхъуэкIэ йоджэ абыхэм. Лы, унагъуэм къыщагъэсэбэп хьэпшып фIадзэу щытащ пхъэлъантхъуэм нэхъапэм. Нэхъ узэIэбэкIыжыIуэмэ, пхъэлъантхъуэм тхыдэ хьэлэмэт иIауэ къыщIокI...
Адыгэхэм иджыри къэс ягъэлъапIэ гъэрэ щIырэ щызэхэкI махуэр, ар илъэсыщхьэу ялъытэ. Хъан-Джэрий зэритхыжамкIэ, унагъуэ къэс пхъэлъантхъуэ зырыз зэрахьэрт, Созрэщ и пхъэлъантхъуэкIэ еджэу. Созрэщ и пхъэлъантхъуэр хьэмкIутIейм е кхъужьейм къыхащIыкIырт, илъэс хъурейм гуэным щахъумэрт, гъэрэ щIырэ щызэхэкI махуэм и пщыхьэщхьэм ар гуэным кърахырт. Пхъэлъантхъуэр гуэным къыщрахкIэ я пашэр нысащIэт. Гуэныбжэм бгъэдыхьэрти, нысащIэм жиIэрт: «Созрэщ, бжэр Iухи, дыныщIэгъэхьэ!» Бжэр «къызэIукIырти», нысащIэм пхъэлъантхъуэр къищтэрт, пхъэлъантхъуэм и къудамиблым тегъэпщIа шэху уэздыгъэхэр пагъанэрти, унэм щIахьэрт, жыхафэгум трагъэувэрти, езыхэр къетIысэкIыжырт, пхъэлъантхъуэм зыхуагъазэурэ тхьэ елъэIурт: «Я дэ ди тхьэу тхьэшхуэ, гъэфI къыдэт, ди гъавэр гъэбагъуэ, мафIэм дыщыхъумэ...»
А пщыхьэщхьэм Созрэщ къигъэзэжауэ ялъытэрт, илъэс хъурейм хы гущIыIум тетауэ; Созрэщ къыщигъэзэжа махуэм гъэрэ щIырэ зэхэкIауэ ялъытэрти, жылэм я гуфIэгъуэт, джэгушхуэ, тхьэлъэIу ящIырт. Созрэщ нэмыщI, пасэрей адыгэхэм тхьэуэ е тхьэпэлъытэу яIащ Мэзытхьэ (мэз псэущхьэхэм я тхьэ), ЗекIуэтхьэ (зекIуэлIхэм, гъуэгу тетхэм я тхьэ), Хыгуащэ (хым и тхьэ), Псыхъуэгуащэ (псым и тхьэ), нэгъуэщIхэри. Уафэм, дунейм и къэхъукъащIэхэм я тхьэр Уащхъуэт, уафэгъуагъуэм, уафэхъуэпскIым я тхьэр Щыблэт, цIыхум и гъащIэр, и псэр зи IэмыщIэ илъыр Псатхьэт. Мэкъумэш зыщIэхэм тхьэуэ ялъытэр Тхьэгъэлэджт, Iэщ зыгъэхъухэм – Амыщ, гъукIэхэм – Лъэпщ. Абыхэм ящыщ дэтхэнэми куэдрэ ущрохьэлIэ нарт эпосым, ахэр нарт лIыхъужьхэм я псэлъэгъущ, я кIуэгъужэгъущ, зы хъыбарым хэухуэнащ, уеблэмэ нартхэм къащыхэмыбелджылыкIыр нэхъыбэщ.
* * *
Чынтыр зи ныкъуэкъуэгъукIэ йоджэ Бэдынокъуэ. Абы и закъуэкъым чынтыр зи ныкъуэкъуэгъур – нартхэм я бийщ, зэуакIуэ–бэнакIуэ къалъихьэ зэрыпхъуакIуэщ. Нарт эпосыр къэзыгъэщIа пасэрей адыгэхэм я нэгу щIэкIащ зэрыпхъуакIуэ куэдым къращIылIа лъыгъажэ зауэхэр. Пасэрей адыгэ тхыдэм щыбелджылыкъым «чынт» цIэр зытеIукIа лъэпкъыр – апхуэдэцIэ зезыхьа лъэпкъ ищIэркъым тхыдэми. Эпосым къызэрыхэщымкIэ, чынтыр зэм хым къызэпрокI, зэм ищхъэрэкIэ къыдокIуейри е къуэкIыпIэмкIэ къокIри, нарт лъахэм къоужьгъэ. Нарт лъахэм, нэгъуэщIу жыпIэмэ, пасэрей адыгэхэм – синдхэм, мэуэтхэм, керкетхэм, зиххэм я хэкум мащIэрэ къиужьгъакъым хым къызэпрыкIа зэуакIухэри, ищхъэрэкIэ къыдэкIуея къуэкIыпIэмкIэ къикIа зэрыпхъуакIухэри. Абыхэм я лъэужь нарт эпосым къыщызэтемынэнкIэ Iэмал иIакъым. Тхыдэр щыхьэт тохъуэ, псалъэм папщIэ, пасэрей адыгэ лъэпкъхэмрэ хы адрыщIым иса Боспор къэралымрэ зэрызэныкъуэкъуам: куэдрэ къеныкъуэкъуа нэужь, Боспорым зыIэщIилъхьэжауэ щытащ илъэс минитIрэ щихрэ ипэкIэ зи лъэр увауэ щыта Синд къэралыгъуэр. КъуэкIыпIэмкIэ къикIа зэрыпхъуакIуэхэм ящыщщ скифхэр, сэрматхэр. Абыхэм яужькIэ адыгэхэм ныкъуэкъуэгъу къахуэхъугъащ гунхэр, ауархэр, хъэзэрхэр… Я лъапсэр гунхэм ираха нэужь, Нэгумэ Шорэ зэритхамкIэ, адыгэхэм щIэх зыкъаужьыжакъым. Гунхэм къакIэлъысащ нэгъуэщI хьэщхьэрыIуэдзэ Iэджи – абыхэм я цIэмрэ адыгэхэм лейуэ къыкIэлъызэрахьахэм я хъыбархэмрэ ихъумащ адыгэ тхыдэм. Тхыдэм зи цIэ дыдэр ихъума зэрыпхъуакIухэр нарт эпосым къызэрыхэщыр чынтущ, аращ нарт лIыхъужьхэм, псом япэрауэ, Бэдынокъуэ, я ныкъуэкъуэгъумрэ я биймрэ. Нарт эпосым зы щIыпIэ дежи ущрихьэлIэркъым чынтхэр нартхэм къапэлъэщауэ: ар щыхьэт тохъуэ пасэрей адыгэхэм я щхьэр бийм хуагъэлъахъшэу зэрыщымытам, я псэм ипэ я щIыхьыр ирагъэщу къызэрыгъуэгурыкIуам.
* * *
Нэсрэн ЖьакIэ нартхэ я тхьэмадэщ. Тхьэмадэущ ар Ашэмэз и пшыналъэми адрей нарт хъыбархэми къызэрыхэщыр. Нартхэм пщIэ лей хуащI я тхьэмадэм, абы и жыIэм фIэкIынукъым, и псалъэр я унафэщ. Апхуэдэ фIэлIыкI яIащ адыгэ тхьэмадэхэм, абыхэм я унафэмрэ я псалъэмрэ адыгэхэм я гъащIэм мыхьэнэ ин дыдэ щиIыгът. Ар къыхощ езы «тхьэмадэ» псалъэми: лъэпкъым, унагъуэм я нэхъыжьыр (я унафэ зыIэщIэлъыр) тхьэм палъытауэ къэгъуэгурыкIуащ адыгэхэр. Тхьэмадэм пэпсэлъэжыртэкъым, абы и псалъэр тIэужыIэ ящIыртэкъым, и унафэр щамыгъэзащIэ къэхъуртэкъым. Апхуэдэ пщIэ тхьэмадэм къыхуэзыхьар и цIыхугъэмрэ и лIыгъэмрэщ, и акъылымрэ и Iущыгъэмрэщ. Нэхъыжь псори тхьэмадэ хъуркъым, тхьэмадэ цIэр зыхуагъэфащэр лъэпкъым, жылэм, дзэм я унафэр зезыхьэфырщ, я Iуэху зезыгъэкIуэфырщ, хабзэмрэ унафэмрэ цIыхур езыгъэувэлIэфырщ.
