17 ноября, 2021 - 11:15
Малкъарлыланы, къарачайлыланы жашауларында кийизле бюгюнлюкге дери уллу жер алып келедиле. Ариулукълары бла, уста салыннган накъышлары бла таулу кийизле кеплени сейирсиндиргендиле. Отоуну айырмалылыгъы кийизни ишленнгени бла, аны багъасы бла белгиленнгенди. Кийиз кеп затха жарап келгенди: отоуну жасагъанды, юйню къабыргъасындан сууукъ урдурмазгъа жарагъанды, орундукъ орунуна, адетледе хайырланыргъа, тойлада алыу-бериу этгенде бернеге салыннганды, адырла тургъан тапкаланы жабаргъа эм а.к. затлагъа керекли болгъанды. Кюбюрле юсюнде къаланып, кийизле тукъумну къолайлыгъын, тиширыуланы ишге чемерликлерин белгилегендиле. Кийиз ийлеуню унутдуруп къоймай, есе келген телюлеге юйретип сакълагъанла Тиширыула болгъандыла.
Хар бир тюрлю усталыкъны къуралыуу миллетни тарыхындан, аны жашагъан жерини энчиликлеринден башланады. Малкъарлыла бла къарачайлыла бийик таулада жашагъанлары себепли асламында малла жайып, аны бла кечиннгендиле. Къачан да къолда болгъан къой жюнню хайырын алырча, хар неге жарашдыргъандыла: халы ийирип эшерге, чепкен согъаргъа, кийиз этерге. Бу ишле тынч болмагъандыла, алай жюнню бир юзмелтин да зыраф этмегенди таулу тиширыу. Кийизни изеу болуп, сабий къызла бла къарт къатынла, бары бирге, алай ишлегендиле. Эм уста кийизчи башчылыкъ этгенди къалгъанлагъа, кийизни уллулугъун, жюнню тюрсюнлерин, накъышланы къалай салынырыкъларын кеси къурашдыргъанды.
Ишленнгени тынчыракъ болмагъаны ючюн, кийизлени тюрлюлеринден «Ала кийиз» халкъда бегирек жайылгъанды. Тойда эм адам елген жерде ала кийизлени жюрютгендиле. Хар юйню ичинде болгъанларындан сора да, кийизни бу тюрлюсю бла межгитледе да хайырланнгандыла. Бек гитче кийизлени узунлукълары 170, кенгликлери 70 см болгъанды. Атларына аланы «намазлыкъ» дегендиле. Намазлыкъны Меккагъа айланырыкъ жаны тегерек этилгенди. Намазлыкълагъа салыннган накъышлада уа ислам динден келген ай бла жулдуздан сора, тейрилеге табыннган замандан къалгъан суратла да салынгандыла бирде: ючгюл оюула, кюнню тейриси, Голлуну кергюзтген тегерекле эм а.к. Тюрсюнлери хазна къолан болмагъанды, намазлыкъгъа хазырланнган жюнню боямагъандыла.
Кийизни елчеми неге хайырланырыгъы бла келишдирилгенди. Накъышланы салыннганлары да ишленнгени бла байламлыды. Кийимле эм адырла тургъан тапкаланы жабып, юйню ичин жасарча этилген жыйгъыч кийиз болгъанды. Жыйгъыч кийиз узун этилгенди, тюбю чачакъла бла жасалгъанды. Кийизни омакълыгъы уа бир-бири бла ойнагъан, къара эм акъ тюрсюнлю жюнден ишленнген накъышладады. Быллай тюрсюню эрттенликде эртте, ингирде къарангы заманлада керек затны ажашмай керюп тапдырыргъа жарагъанды.
Бичген кийизле да юйге ариулукъ бергендиле. Кийизни бу тюрлюсю жангыра келген жашау бла бирге къуралгъанды. Аны накъышлары сыйдамдыла (техника врезного орнамента). Аны этерча тюкенден жюн бояула алынадыла, кийизчи эки-юч тюрсюн бла чекленип къалмайды. Бичген кийиз бла тапкаланы жапмайдыла, аны тагъылгъан жери тешек башды. Сураты ортасындан кезге урунурча салынып, жанларына азая барады.
Кийиз ийлерге къумалы къойланы жюнлери керек болгъанды. Кюз артында къыркъылгъан жюн – жабгъы бютюн бек жарагъанды, аны тюклери бири-бири бла иги чырмашхандыла. Бу жюнден этилген кийизле бекем, базыкълыкълары бир кибик, накъышлары жайылмай, суратлары иги сакъланнганлары ючюн даражалы болгъандыла.
Ала кийиз. Къазахлыланы бла къыргъызлыланы кийизлерини накъышлары жаланда бир жанындан керюнедиле, биздеги ала кийизлени энчиликлери уа артындан, аллындан да бир кибик билиннген суратларындады.
Кийизни ишлегенде, уста алгъа аны тегерегин, ортасында уллу тертгюл накъышланы эм къауум жерин, къара жюнден ийленнген узун къалын ызлыкъла бла белгилейди. Ызы бла кийизни кебюсю къалай тюрсюнлю боллукъ эсе да, аллай жюнден керекли кесеклерин бир кибик базыкълыкъ бла толтурады (къара не боз тюрсюнлю). Чийге (циновка) жайылгъан кийизликни башындан къайнар сапын суу къуюлады. Чийни жюн бла бирге буруп, кийизни ийлеп башлайдыла. Кийизликни суулай тюйюп, жерге уруп, аякъла бла малтап, къалын этедиле. Ишлеп бошагъандан сора, черекде чайкъап, кюнде къургъакъсытадыла. Хазыр кийиз къара бла акъ тюрсюнлю къатланнган халы бла жермеленеди.
Накъышланнганда, кийиз ючгюл дууала бла эм тертгюл лекъумла бла жасалгъанды. Ортада уллу лекъумла биринчи белгиленнгендиле, алагъа кезле дейдиле. Кийиз кез бек жайылгъан накъыш болгъанды Малкъарда, Къарачайда да. Кийизлени боз тюрсюнлерине бирде кез къаматхан къызылгъа, сарыгъа, саргъылдым-къызылгъа боялгъан жюн къошулгъанды. Эртте заманда саргъылдым къызылгъа боярча жюнню тюртюню тамырларын хайырланнгандыла. Бояуда къайнатхан заманны енчелеп, жюнню саргъылдым, къызыл, мор этерге да жарагъанды. Саргъылдым- къызыл тюрсюнлю кийизле кеп заманны Малкъарны энчилигине саналгъандыла бу ишде.
Къара бояуну эмен бла жеркни къабукъларындан этгендиле. Онтогъузунчу емюрде уа къумукълула Кавказгъа сатаргъа маренадан этилген бояула келтирип башлайдыла. Жюн къызылгъа боялып бютюн жарыкъ бетли этгенди кийизлени. Сары эрик бла алма терекден а жашил бояу этерге болгъанды. Къалгъан тюрсюнле бла тюкен бояула чыкъгъынчы хазна хайырланмагъандыла таулула. Боялгъан жюн тюрсюнюн тас этмезча къайнатхан заманда суугъа кюл къошхандыла кеп миллетледе, таулу тиширыула уа Чегем ауузунда табылгъан сары топуракъны - къардауукъну жаратхандыла бу ишге.
Жангы бояула чыгъа баргъаны бла ала кийизлени жасалгъанлары да тюрлене баргъанды. Алай кийизни асламы, алгъындача, къара, боз, акъ жюнден этилгенди.
Малкъарны беш ауузунда да кийизлени къауум энчиликлери сакъланнганды. Накъышланы бир тюрлюсю окъуна ауузлада бир кибик этилмегенди. Кийиз кезню алсакъ юлгюге, алада накъышланы бир къарап башхалыкъларын эслерик тюйюлбюз, алай чынтты тинтсег а, биле-биле кезге урунурукъдула энчиликлери.
Бахсан ауузунда тогъай къыйырны (бордюрное обрамление) жарты тегерекле бла жасайдыла. Мында кийиз устала накъыш салыргъа энчи хунерлерин дагъыда кеп тюрлю зат бла ачыкълайдыла. Кез кийизни суратланыуу да биринчи Бахсан ауузундан чыкъгъаннга саналады. Бахсанчыланы накъышлары бизни заманда Къарачайда жюрюй келедиле, «бахсан оюу» дейдиле ала накъышларына бюгюнлюкде. Къатыш келген бир бири бла чырмашхан къыйын оюулагъа Къарачайда «къыйыкъ сабийле», Малкъарда уа «терс аякъ» дегендиле.
Холам, Бызынгы ауузлада ала кийизлеге салыннган суратланы энчиликлери кезле гитче лекъумладан къуралып ишленнгенлеринде болгъанды. «Алма терек» деген оюугъа мындагъы кийизледе терк тюберге боллукъду.
Холам, Бызынгы ауузла Малкъар ауузундан айырылгъан жер - Бабугент, былада кийизле энчи накъышланнгандыла. Сурат кийизни ортасында угъай, узунлугъуна созулуп салыннганды. Бабугентде этилген кийизле кеп тюрсюнлю болмагъандыла, «къочхар мюйюз» деген оюу бла жасаргъа сюйгендиле устала ала кийизлени.
Чегем ауузунда да кийизчилени омакълыкъгъа энчи къарамлары болгъанын эслерге боллукъбуз. «Айры къаш», «чалдиш», «къылыч», «ючбармакъ» эм кеп башха накъышла къуралып, таулу тиширыула бла кийизлеге салыннгандыла. «Кез мюйюз» деген оюугъа Малкъар, Холам, Бызынгы ауузлада тюберге болабыз. Кез мюйюзге къошакъ болуп «ыргъакъла» келедиле. Ала кийизлеге «жулдузла» деген оюу да салыннганды.
Бу накъыш эрттегили заманладан келеди. «Жингирик оюу» деп да болады - эрттегили оюуладан бирине саналады, алай буруннгу заманладан бизге келтирген магъанасы унутулупду. Кийизни тегерегине салыннган, бири бирини ызындан тизилген ючгюл накъышлагъа уа «быхчы оюу» дегендиле. Быхчы оюуну тегереги жарыкъ бетли боялгъан жюн бла жасалгъанды. «Алма терек» деген накъышны къуралыуу андан келеди. Бирде алма терек къауум тюрлениуден сора «тауукъ аякъ» оюугъа келишеди сыфаты бла.
Уста къоллу тиширыула жаратхан кийизлерибиз бары да сейирдиле ишленнгенлери бла. Кийиздеги накъышла кеп тюрлю магъананы жюрютедиле. Суратчы энчи оюмларын, сагъышларын, умутларын къагъытха салгъанча, кийизчи да этген ишине терен магъана салады. Накъышларында, тюрсюнюнде ачыкъланады ол.
Кийизни къуралыу жолу къарап кермезча узакъдан келеди, ол усталыкъны унутургъа эркин тюйюлбюз. Кеп емюрлени таулу тиширыула бу ишге къыйын сала келгендиле, есюп келген телюле уа аны унутургъа угъай, бютюн айнытыргъа борчлудула.