8 ноября, 2022 - 11:55
Буруннгу, бусагъатда адам жашамагъан эллерибизден бири Малкъар тарында Мукушду. Чайнашкы сууну жагъасында, ариу кюнлюм бетде орналыпды, бийикде болгъаны себепли узакъдан окъуна туура кёрюнеди. Кёп жылланы жашау къайнап тургъан журтда бюгюнлюкде жаланда таш хурула сюеледиле.
Бу элни Мокъаланы къарт аталары къурагъан хапары барды. Ол былайда юй-журт ишлеп, юйдегили болуп, жашап тебирегенден сора, башха тукъумладан да адамла келип тохтагъандыла алайлада.
Барысындан да Мокъалары аслам эдиле. Жылла да оза, адам санына да къошула, жер да бираз къытлыкъ эте тебирегенде, бир-бирле арлакъ-берлакъ кёчгендиле.
Журтларында къалгъанла уа элни тёгерегине бийик таш хуна ишлегендиле. Ол хунаны бюгюнлюкде да сакъланнган жерлери барды.
Сыртны къазып, жол ишлеп, аны бла ташланы элден тышындан ёгюзле бла ташып болгъандыла. Хуналада, юй къабыргъалада аллай уллу ташла бардыла, быланы бери адамла къалай орнаталгъан болурла деп сейир этерсе.
Къурулуш ишде уа ташдан сора агъач да керекди. Бош агъач угъай, чигинжилеге, аркъаулагъа, хырыклагъа жарагъан. Андан сора да, эшик, терезе ишлерге керек эди. Агъачны уа Мухол таула тюбюнден Эменли деген жерден ёгюзле бла тартдырып келтирип тургъандыла.
Андан сора Къызыл къая, Фадауан тийрелеринден. Мухол тёшде нарат ёсе эди. Андан да агъач алып тургъандыла.
Юй-журтдан сора да, элни тёгерегине бийик таш хуна ишленнгенди, жаудан къорууларгъа деп. Ташны да суу боюнундан келтирип болгъандыла.
Хуналагъа, юйлеге аллай бир таш ташыгъан да алай тынч тюйюл эди. Этилген ишлеге къарай кетсенг, Мукуш бек эрттегили эл болгъанына ишеклилик окъуна чыкъмайды. Анга шагъатлыкъ – хуналада жонулмагъан ташла, эл къыйырында мажюсюлюкню заманындан къалгъан буруннгу къабырла.
Алай бла Мукушда жюзле бла жылланы адамла жашап келгендиле. Эр кишиле жазда тау этеклеринде мал кютгендиле, бичен ишлегендиле. Кюзде уа аланы юйлерине жыйгъандыла. Тиширыула уа жюнюн, терисин, сютюн жарашдыргъандыла. Чепкен сокъгъандыла, жамычыла, башлыкъла, бёркле эм башха юс кийимле тикгендиле.
Алай эте жашау бара тургъанды. Революциягъа дери мында Мокъалары, Къубадийлары, Аккылары, Каркалары, Шунгарлары жашагъандыла. Битеу да юч жыйырмадан артыкъ юй болгъанды.
Эллиле мал тутхандыла, ёзенледе, тёш жерледе тырхыкла къазып, алада будай ёсдюргендиле. Бидиш салгъандыла, ол будайны бек игиси, сайламасыды.
Алай аны артхан къыйын эди, къабугъу къалын болуп. Артда башха будайгъа алышхандыла аны. Андан айтхандыла: «Бек битсин будайыгъыз, жокъ болсун бидишигиз», – деп.
Мукушдан болгъанды сёз устасы Мокъаланы Зантууду да. Аны жырларын, таурухларын жыйышдырып жазыучу Таумурзаланы Далхат китап этип чыгъаргъанды.
Революциядан сора уа, элледе ара мюлкле къуралып тебирейдиле. Мукуш да жангы жашаугъа тири къатышханды. Юч элни: Зарашкыны, Мукушну, Къоспартыны бир колхоз этгендиле. Мюлкню таматасына уа Мокъаланы Азретни айыргъандыла.
Ариу тилли, эл оноуун, сёзюн сакълагъан адам эди ол. Малкъарны башха эллерине, колхозларына элтип сёлешдире эдиле аны. Къысха заманны ичинде юч элден аламат колхоз къуралады. Къоспарты уллуракъ эл эди да андан – 4, Мукушдан – 3, Зарашкыдан бир бригада къураладыла. Кёп мал жаядыла. Арпа, будай, зынтхы, нартюх да ёсдюредиле. Нартюхню уа Бабугентде агъач завод бла ёргерек барып Базза талада сала эдиле.
Къысха заманны ичинде ол районда, республикада да алчы мюлклени санында айтылып тебирейди. Бираздан а Азретни Нальчикге башха ишге кёчюредиле, республиканы Баш Советини Президиумуну председателини къуллугъуна.
Уллу Ата журт урушну кезиуюнде Мукушдан кёпле кетгендиле къазауатха. Ызларына къайтханла да болгъандыла. Алай асламысы къызыу сермешледе жан бергендиле. Андан сора уа кёчгюнчюлюк башланды.
Алай сюргюнден сора, Мукуш жангыртылмагъанды. Адамла Огъары Малкъарны ёзен жерлеринде юй-журт ишлегендиле. Мукуш а халкъыбызны буруннгу жашауну эсгертмесича сюеледи: желле, боранла ие болуп орамларына.
Эл-журт да иги. Алай аны эм уллу байлыгъы адамыды. Бу элден чыкъгъан белгили адамларындан къауумун эсгерсек да, тюз болур. Башында сагъынылгъан Мокъаланы Зантууду бла Азретден сора Каркаланы Къыденни айтыргъа боллукъду. Элге оноу этген акъыллы кишиледен бири эди, 120 жыл жашап ауушханды. Мокъаланы Дауут арба жюрюген кёпюр ишлегенди. Андан сора да, Дауут бла Шамил къара гераны къазып, жол ишлегендиле. Мокъаланы Хажимырза эфенди уа чыкъгъан-сыннганны салгъан уста эди.
Мукушчуланы бюгюннгю тёлюлерини юсюнден айтханда, аталары салгъан жол бла барып урунууда, илмуда да махтаугъа тийишли болгъанлары аз тюйюлдюле. Ол санда Мокъаланы тукъумдан КъМР-ни халкъ поэти Магометни, суратчы Владимирни, республикада белгили къурулушчу, артда министри да болуп тургъан, ол да Магомет, белгили врачла Жанхотну, Игорьну, Нюржанны, Алимни, бир кезиуде Герпегежде колхозну председатели болуп тургъан Абуканы эм дагъыда кёп башхаланы айтыргъа боллукъду.
Аккыладан – тарых илмуланы доктору Светлана, врачла Валя бла Махти, устазла Исхакъ бла Мурадин.
Кёп жылланы Нальчикни баш архитектору болуп тургъан Каркаланы Мухарбий.
Шунгарланы Хасан Черек районда газ мюлкге башчылыкъ этеди. Аны эгечи Лида районда кёп тюрлю къуллукълада ишлеп, атын иги бла айтдыргъанлай турады.
Быладан сора да, мукушчуланы белгили адамлары аз тюйюлдюле.
