11 мая, 2022 - 11:15
Ди дзэхэр Урыху лъагапIэм ныбафэкIэ хопщ. 37-нэ армэм и унафэщI генерал Козлов ди плъапIэм къыIуолъадэри нэрыплъэр зыIуедзэ, унафэ ещI 56-нэ танк бригадэм полкыр дэщIыгъуу Урыху Iуащхьэ фэкъум еуэну. Танк бригадэмрэ полкымрэ зрач...
Зауэр нэхъ гуащIэ мэхъу. Нэмыцэми къеутIыпщ и танкхэр, мыувыIэу мэпщIэу миномет зэгуэтхэр. Ди 351-нэ дивизэм, къарууэ иIэр къегъэбатэ. НыбафэкIэ щIым хэгъуэлъхьа танк къутахэр, лъэныкъуабэу укIурия топыжь зэгуэудахэр, шыгу, ашыч зэхэкъутахэр, шы укIа бэгыжахэр, нэмыцэ хьэдэхэу Iуамыхыжахэр, топхэмрэ бомбэхэмрэ кърауда мащэхэр, мафIэр, Iугъуэр, аргуэру мащэхэр, аргуэру хьэдэхэр щыкуэдт а махуэм Урыху лъапэм. Пщыхьэщхьэм ди лIыхъужьхэм Урыху лъагапIэхэр къащтащ. Дыгъэгъазэм и 30 махуэм ди дзэхэр Къэбэрдей-Балъкъэр щIыналъэм ихьащ.
Аксэрисар ищхьэжкIэ къыщежьэрти, Урыху сэнтхыпэхэм еуалIэрт 37-нэ армэм и фронтыр, абы адэкIэ Мэлгъэбэг бгыхэм нытехьэрт Восток гупым и дзэхэр. Иджы а къару къомыр зэщIэхъеяуэ нэмыцэхэм дебгъэрыкIуэрт.
Сталинград лIыхъужьхэм щапхъэ трахыу, ди дзэхэр зауэрт. Гъуэгушхуи гъуэгу нэфи къамыгъанэу, лъагъуэхэри къыдагъакIуэу зыубгъуауэ, гъазэ имыIэу Къэбэрдей-Балъкъэрым и къуажэхэм дахуокIуэ. Ерокъуэ мэзышхуэр щIыдощыкI. Бийр шынауэ икIуэт зэпытт. Зэзэмызэ лъагапIэхэм деж къыщоувыIэри къызоуэкI, ауэ зауэшхуэ къыдищIылIэну дзыхь ищIыркъым.
Ди штабым хъыбар къос Мэлгъэбэгыдзэр Тэрч екIуэлIауэ. Дэри допIащIэ. Ди дзэхэр апхуэдизкIэ псынщIэу макIуэхэри телефон кIапсэр якIэщIыхьэркъым, дзэхэр зэрызэлъэIэсыр радиощ. Лэскэн аузым иджыри дэсщ нэмыцэхэр, ауэ ди тIасхъэрыщIэххэр Аргудан бгыпэм тесхэу радиокIэ къат мэл щтагъэ хабзэу нэмыцэр зэрикIуэтыр. Майор Калиниченкэ и тIасхъэрыщIэххэр нэмыцэхэм ятоуэ. Аргудан мэз лъапэм бий гупышхуэ щаубыд. Абыхэм къыдагъащIэ Налшык деж зауэшхуэ зэрыщыIэнур. 37-нэ армэм и унафэщI генерал Козлов дегъэпIащIэ: нэмыцэм гъуэгу етын хуейкъым, зэманыр къыIэщIэтхъыныр нэхъ къалэн ищхьэщ. ИкIэщIыпIэкIэ, дымыгъэбауэу бийм и ужьыр тхун папщIэ пулемёт батальон машинэхэм ирагъэтIысхьэри яутIыпщ.
Хьэлэбэлыкъышхуэ дыхэмыту къыдощтэж адыгэ къуажэхэр: Аргудан, Жэмтхьэлэ, Зэрэгъыж, Псыгуэнсу, Къуэжьыкъуей жылэхэр. Нэмыцэм Шэрэдж лъэмыжыр екъутэ хьэбэсабэу. Аруан ныджэм топ зыкъомрэ танк гупрэ къыденэ. Шэрэдж дызэпримыгъэкIын и гугъэу, кхъухьлъатэхэри къыдеутIыпщ, арщхьэкIэ ди ястребокхэм уафэр зэщIаубыдащи, нэмыцэхэм бэуапIэ иратыркъым.
Сэлэтхэр къэмыувыIэу Шэрэдж дохьэ. ЗэпрокI. Старэ Шэрэдж дыдэту долъагъу: Дохъушыкъуей станцым нэмыцэхэм зыгуэр щакъутэ, щагъэс. Шэрэдж икIыпIэ къыдогъуэтри, топхэр зэпрыдош, машинэхэр зэпхрыдолъэф, докIуатэ. Ауэ ди танкхэр къытфIонэ – ахэр никIыфыркъым, зытIущ хыхьат псыми, я моторхэр ункIыфIащ. Абыхэм лъэмыж хуейщ. Саперхэм лъэмыж телъхьэным щIадзэ, дэ Аруан дыхуокIуэ, нэмыцэхэмрэ румынхэмрэ къызоуэкI, ауэ мыхьэнэншэу шэр ягъэс, - къыттехуэркъым, жыжьэу блоукIхэр.
Щ1ышылэм и етIуанэ махуэм и пщыхьэщхьэм ди дивизэм и пэрыт полкыр - 1159-нэр, - Нартан къуажэм щыбгъэдыхьэм, нэмыцэм зыкъигъэгуащIэу щIидзащ. Абы и мурадщ Налшык Iуфэ дыкъыщигъэувыIэну, хыуэ зэгуэт минометхэмкIэ мыувыIэу къоуэ. Нартан къуажэ гупэм ит Iуащхьэхэр, Аруан сэнтхыр къегъэсэбэп, ахэр быдапIэ ищIауэ къытпоплъэ. Нэмыцэм и гугъэт къарууэ диIэм и нэхъыбэр а лъэныкъуэмкIэ къыкIуэцIрыкIыу, арщхьэкIэ ар къапцIэрт.
Генерал Сергацкэм унафэ ещI АушыджэркIэ къыкIуэцIрыкI Корчагин и полкыр мэз защIэкIэрэ дригъэкIуэтейуэ Долинск щIыбагъым къыдыхьэну, Кэнжэрэ Щхьэлыкъуэрэ а полкым иубыду, Налшыкрэ Псыхуабэрэ зэпызыщIэ гъуэгушхуэр Шэджэм деж къыщищтэну.
ЩIышылэм и 3 махуэм и нэхущым Долинск къэтщтащ. Нэмыцэхэмрэ румынхэмрэ зэрызохьэ. Корчагиным и полкыр Кэнжэ хуокIуэ. Мураду худиIэм нэмыцэм гу лъитащ: самоходкэхэмрэ бронетранспортерхэмкIэ къызэуэкIыурэ, автоматчикхэр къытпэщIидзэурэ йокIуэт. АрщхьэкIэ Налшык къыдэзымытыну зи мурадахэр къыкIэрыхуат – НартанкIэ кIуэцIрыкI ди дзэхэм жэщу Чернореченскэ къуажэбгъур зэпаупщIри, Шэджэм бгъэдыхьащ. Абдежым нэмыцэм и топ зытIущи, машинэ зыхыбли, миномету хыуэ зэгуэтхэм ящыщу блыи, танкитIи хыфIыдогъадзэ... ЩIышылэм и 3 махуэм Налшык хуит мэхъуж! Налшык къалэр узижагъуэну зэтрикъутат нэмыцэм. Сэлэтхэм, гуауэм ихузу, къалэ уэрамхэр зэхакIухь. Мес, Ленин и щыхьэру дыщеджэу щыта унэхэм къыхэнэжа щыIэкъым. КIэгъуасэмрэ сэхумрэ куэду ди щхьэгум щохуарзэ. Сэ сыщылажьэу щыта театрым зы чырбыш къыханакъым, мафIэр щIадзэри, ар яфIэмащIэу – лагъымкIэ драпхъеижащ.
Унэ зэтекъутахэр апхуэдизкIэ куэд мэхъури, къалэ уэрамхэм хуиту машинэхэр щызекIуэфыркъым. Кино гъэлъэгъуапIэ театрышхуэр ягъэсащ.
Театрым и щхьэм тета къэфакIуэ хъыджэбзымрэ щIалэмрэ кърадзыхауэ уэрамышхуэм телъщ. А сынышхуэхэр, мывэм къыхащIыкIами, зэхэкъутауэ щылъщ. Театрым къыпэщыт унэ зэтетми, мэкъумэшыщIэ къулыкъущIапIэхэр зыщIэсу щытами мафIэр щхьэщытщ, и щIыхьэпIэм нэмыцэбзэкIэ ятхауэ тетт: «Мыбдежым щатх хэт нэмыцэ жэнэтым кIуэну фIэфIми. ФынакIуэ ди Германым!» - жиIэу.
АрщхьэкIэ я фIэщ хъуакъым а хьэрфышхуэхэм я тхьэгъэпцIыкIэр ди цIыхухэм. Зыри «нэмыцэ жэнэтым» щымыкIуэм, фочпэбжкIэ кърахулIэу хуежьахэщ мы унэм. Мыбы и пщантIэшхуэм ди щIалэхэри дахуэрти дагъэлIыхьу дагъэтт, жэщым машинэхэм иракIутэрти дашырт, тыншу къыщамыгъэзэж «жэнэтым» яшэхэрт.
Унэ зэтетхэм ящыщ зы–тIу фIэкIа къэмынэу ягъэсащ. Зы заводи фабрики дэтыжтэкъым зэтрамыкъутауэ. Козлов и сэлэтхэр мэпIащIэ Налшык къалэр Iисраф зэращIар ямыгъэгъуну!
* * *
Бахъсэн дытеуэу къэтщта нэужь, джэд совхозым дыщынэсым, шэр къыттрикIутэу щIидзащ нэмыцэм. Ныбафэ защIэкIэрэ совхозым дыIуопщхьэ, мывэ унэ къуагъхэм дыкъуолъадэ, - доплъэри, бжэIупэм Iутщ машинэ. Дэ абы зыщыхуэддзым, машинэм автоматкIэ къоукIхэр. Арыххэу, унэм нэмыцэ къыщIэжри машинэм зыщридзэм, дызэдеуэри едгъэщэтэхащ. Машинэри къызэуэкIыурэ щIопхъуэ. Едгъэщэтэхам дыбгъэдолъадэри – офицерт. Дызыхуей дыдэу къэдгъуэтат. Ар псэут, дэри «бзэ» дыхуейщи – унэм щIыдолъафэ.
А зи лъакъуэхэр щIэдуда офицерым къыпкърыдох: нэмыцэхэм я командованэм унафэ гуащIэ къыдигъэкIащ Балъкъ дызэпрамыгъэкIыну, лIэн фIэкIа, ахэр икIуэтыну хуимыту.
А офицерым зэрыжиIэмкIэ, Балъкъ псом я нэхъыщхьэж быдапIэт мы щIыпIэр. Езы къуажэр зыхъумэхэр нэмыцэ защIэхэт, ари «СС» сэлэтхэт, къуажэ зэхуакухэм дагъэувахэр румынхэт, ауэ ахэри имыкIуэтын папщIэ, абыхэм я щIыбагъми нэмыцэ пулеметгъауэхэр къыдэуват. ИкIуэтхэрэ – зэтраукIэнущ румынхэр. Дзыхь хуащIыжыркъым.
Джэд совхозыр генерал Сергацкэм НП плъапIэу еухуэ. ЩIэхыу зыкъыдагъэщIащ нэмыцэхэм: офицерым жиIэхэр пэжт. Езы Балъкъ лъагапIэхэм къыпэщылъ гъуэгухэр, къуэхэр, Iуащхьэхэр, къуажэхэр топкIэ къаухьати, иджы, дэтхэнэ батарейми чэщанэ иIэщ, щыхуейм деж а батарей къомым я мафIэр зы щIыпIэм псынщIэу ирагъэпщэф. ДакъикъипщI нэсыхункIэ Балъкъ къыдэукIыу Бахъсэн лъэмыж икIыпIэм еуэу топышхуэ мауэ. Абы нэмыщIкIэ, хьэIуцыдзым ещхьу, «Ванюшэ» къокъугъри, Къулъкъужын жылэ кIыхьхэр зэтрегъасхьэ. А псом къагъэлъагъуэр мы щIыпIэр нэмыцэхэм зэрагъэбыдар. Балъкъ аузым дэс жылэхэр тыншу къыдатынукъым.
IупщI хъуащ зэ уэгъуэкIэ Балъкъ куейр къызэрыдмыщтэфынур. Зыдгъэхьэзырын хуейщ. Ауэ, дэ зыдгъэхьэзырыхукIэ нэмыцэри бэлэрыгъыну къыщIэкIынкъым, ди кIуэтэныгъэри мэувыIэ.
Генерал Козловрэ Сергацкэмрэ унафэ ящIащ зы махуэрэ зы жэщкIэ дыкъызыхуэт псомкIи зызэдгъэпэщыну. Нэхущыр атакэщ.
Подполковник Хаботин и полкыр Къулъкъужын гупэм щызэхуос, аращ Балъкъ япэ дыхьэн хуейр. Корчагиным и полкыр Сэрмакърэ Малкэрэ я зэхуакум дэуэу Iэщ совхозыр къищтэну и къалэнщ. Полковник Бобраков и дзэр Каменномост поув. Ди ищхъэрэкIэ Козлов и дзэхэр къотIыс. А псори зы жэщым зэфIагъэувэ. Нэмыцэм бэуапIэ едмытын папщIэ, майор Калиниченкэрэ лейтенант Чухленкэрэ я автоматчикхэр нэмыцэхэм яжьэхопщхьэри ягъэжейхэркъым, зыгуагъэпхэ, ятоуэ. Чухленкэ и автоматчикхэр и гъусэу Малкэ щэхуу яфIыдохьэри, школыр нэмыцэхэм фIаубыд, цIыхуих фIэкIа мыхъухэу.
А зы жэщым топ хэтIахэр шэуэ зыхуейм хуэдизыр къыIуашэ, сэлэтхэм загъэхьэзыр, псоми зауэшхуэм зыхуащI, нэху мэщ. Позицэм Iулъхэр мэдийхэр. Джэд совхозым хьэрэкIытIэхэр зэщыщIолыдэри, къыхадзэ «Катюшэхэм», щIожьууэхэр топ лъэщхэр. Къуршхэр зэунтIэIуауэ зэтощащэ, зэтокъутэ жыпIэным хуэдизу, дунейр зэщIоIэуэлъауэ. Сыхьэт ныкъуэ докI. Топхэр мэдым. Балъкъ аузым кхъухьлъатэхэм зытраубгъуэ.
Ди зы ястребокым нэмыцэ кхъухьлъатэ Iэрамэм захидзауэ зэкIэщIеху. «Юнкерсхэр» ди дзэхэм кърагъэкIуалIэркъым, къраудых, я бомбэзехьэхэм ялъэмыкIыу бомбэхэр езыхэм я дзэхэм тракIутэ. Мес, нэгъуэщI ди зы кхъухьлъатэми «Мессерхэм» зрадзауэ яфыщI. «Як» цIыкIум Iугъуэр и кIэм къыпыщу зыкъредзыхри, щIым къыщыс дыдэм, и пэнцIывыр дэгъэзеярэ пцIащхъуэм ещхьу уафэм йохьэж, бэлэрыгъа нэмыцэ «Мессерым» жьэхолъэри къреудых, и дамэхэр игъэуфафэу, - сэлам къыдихыу, лъахъшэу тхьэщолъэт. Хурикъунщ ар нэмыцэм! Сэлэтхэр мэгуфIэ!
Нэхущым ирихьэлIэу ди танкхэр къос. Ахэр доувэ джэд совхозым и щIыбагъым.
Дакъикъитху хуэдизкIэ топ гуэрхэм зрач. Дунейр мэзджыздж, мэгъуахъуэ. ЩIыр хьэлъэу мэгурым, мэщатэ... Ди пехотэм зеIэт! КIуэ пэтми Малкэ хуоблагъэр сэлэтхэр, цеп-цепурэ мажэхэр, мэгъуэлъхэр, щылъу йозэукIхэр, аргуэру щолъэтхэр, мажэхэр. Яужь итхэр япэ ит гъуэлъахэм щхьэпрокIхэр. Нэмыцэ окопэхэр къоблагъэ, ди танкхэр бий траншейхэм нос... Заущэхуащ!
Зы гранатэдзыгъуэ хуэдизкIэ ди сэлэтхэр хунос нэмыцэхэм. Абдежым къохъу мыбы хуэдэ дакъикъэ: зэуэ къыздиууэ зауэлIхэм заIэтри, зы къару бащэ инкIэ зэдолъ, псэмрэ ажалымрэ ящогъупщэжхэри псэемыблэжхэу, лIэхэр ямыбжу, нэхэм лъыр щIэжу. ЩыIэкъым къару, апхуэдэу къэбэта атакэр зэтезыгъэувыIэфын! Абы хуэдэ атакэм пэлъэщыфын!
Нэмыцэ траншейхэм гранатэхэр дыдоутIыпщхьэ. МыжурэпэкIэ Малкэ нэмыцэхэм дащыхохьэ. Бгым дыщехым, зы адыгэ лIыжь, пыIэр къытхуищIурэ къытпожьэ. Къытхолъадэри, IэплIэ къытхуещI, ар гуфIэщащи, магъ.
Ди лIыхъужь лейтенант Чухленкэ сымэ зыщызэуа еджапIэм дыIуолъадэр: еджапIэ пщIантIэм мымащIэу дэлъщ нэмыцэ хьэдэхэр, шинель удзыфэхэр ящыгъыу, яжьафэ къэпталхэр ящыгуауэ. Чухленкэ щIалэ хахуэм и лIыхъужьыфIхэм нэмыцэхэм я псэхэр мыбдежым щыIуахащ. Малкэ псынщIэу псэр къыхохьэж. Ди сэлэтхэр ирагъэблагъэхэ. Тэлай докIри, пшынэ макъи къоIу. Пшагъуэр мэкIуэдыжыпэри, щIышылэ дыгъэр къыщIощ. Дыгъэм зеIэт.
Дэ, дыкъэмыувыIэу, нэмыцэ бзаджаем и лъэужьыр доху.
ЩIышылэм и ебгъуанэ махуэм Псыхуабэри къыдощтэ.
