18 марта, 2025 - 10:00
Химия илмуланы кандидаты, КъМКъУ-ну «Прогрессив материалла эмда аддитив технологияла» арасыны полимерлени синтезлери бла байламлы бёлюмюню тамата илму къуллукъчусу Байкъазыланы Артур алимлик жолунда бардыргъан тинтиуле бюгюнлюкде бу жаны бла кюрешгенлеге сейирдиле. Ол илмуда бу бёлюмню айныууна этген къошумчулугъу ючюн 2024 жылда КъМР-ни Башчысыны премиясына тийишли болгъанды.
Тогъуз патентни эмда «Скопус», «Weв-ot-Sciepce» базалагъа кирген изданиялада басмаланнган 57 статьяны авторуду. Андан сора да, аны ишлери ВАК-ны илму журналларында да чыкъгъанлай турадыла. Биз аны бла ишни юсюнден ушакъ этгенбиз.
- Артур, алимле илму кеси сайлайды ол жол бла барлыкъланы, деп айтадыла. Сени къадарынг аны бла къалай байламлы болгъанды?
- Кертисин айтханда, ол жаланда мени жетишимим тюйюлдю. Битеу да арада этилген ишге андагъы алимле барыбыз да юлюшюбюзню къошабыз. Биз бир командада ишлейбиз.
Усталыкъны сайлай туруп, нек эсе да хирург болургъа сюйген эдим. Баям, мектепде химиягъа сейирим уллу болгъаны ючюн. Ол устазыбыз Тамаланы Хамит Таукаевич кесини дерсине сейирибизни къозгъай билгени бла байламлыды.
Школну Кёнделенде майдалгъа бошап, къагъытларымы Краснодарны медицина университетине береме. ЕГЭ-лерими да ахшы баллагъа жазгъаным себепли, бюджет бёлюмге кирир муратлы эдим. Жнгыз бир балл жетмей ары киралмайма.
Бир жылны бошуна тас этмейим деп, КъМКъУ-ну химия факультетини «Химиялы технологияла» ызына киреме. Анда окъууну жаратама. Жылны ичинде органикалы химиядан окъутхан устазыбыз Юрий Мусаев, мени студентлени араларында бардырылгъан конференциялагъа, тюбешиулеге къоша, кёлюмю илмугъа ачады. Ызы бла ол илму статьяла жазаргъа тюшюндюреди. Алай бла медицинагъа да кёче турмайма.
Бу ишни керти да жаратханымы ангылап, артда аспирантурагъа да киреме. Кандидат диссертациямы да Юрий Исрафиловични илму башчылыгъында къоруулагъанма. Аны себепли бу эки устазыма да ыразылыгъым уллуду.
Арагъа ишлерге аспирантурада окъуй тургъанлай келгенме. Ары мени аны башчысы, профессор Светлана Хаширова жазгъан ишлерими, тюбешиуледе не темалагъа сёлешгеними кёрюп чакъыргъанды. Къадарым илму бла байламлы болгъанына ыразыма.
- Ара жарашдыргъан затла жашауда огъесе илмудамы дейик, неге жарайдыла, недеди къыйматлары?
- Россейде полимерлени синтезлери бла биринчи болуп бизни арабыз (КъМКъУ) кюрешип тебирегенди. Мында хазырланнган полимерлени медицинада, авиакосмос эмда къоруулау промышленностьлада, электроникада, электротехникада, дагъыда аслам бёлюмде хайырланадыла. Беспилотник, робот-камикадзе, самолётлагъа керекле да чыгъарыладыла. Арада этилген затла жамауатны айныууна къошумчулукъдула. Ала аны саулугъуна, табийгъатха да заран салмазларына, сёз ючюн, полимерле кюйген заманларында адам солууун алалмай къыйналмаз ючюн дегенча, ала (полимерле) тютюн, ийис этмезлерине къайгъырылады.
Суперконструкциялы полимерлени эмда композицияланы жарашдырыу жаны бла проект КъМКъУ-да 2014 жылда башланнган эди. Ол жумуш а химия илмуланы доктору Абдуллах Микитаевни башламчылыгъы бла болгъанды. Ангылата кетейик, ол, андан сора да, республикада полимер школну къурагъан биринчи алимди. Бюгюнлюкде ара аны аты бла халкъла аралы конференцияланы да къурайды. Бирси арала бла байламлыгъыбыз да игиди.
Мында бардырылгъан илму тинтиуле аслам кере грантлагъа тийишли бола келгенлерини себебинден араны оборудованиясы да иги качестволуду. Аланы Швециядан, Германиядан, Къытайдан, бирси жерледен да РФ-ни илму эмда бийик билим бериу министерствосуну эмда Перспектив тинтиулени фондуну болушлукълары бла келтирирге онг чыкъгъанды.
КъМКъУ-да быллай арада полимерлени жарашдырыу бла кюреширге бу фонд бла келишим этилгенден сора эркинлик берилгенди. Тинтиуле кеслери да сагъынылгъан министерствону федерал целевой программасыны чеклеринде бардырыладыла. Мында НОЦ (миллет билим бериу ара) да ачылгъанды.
- Сени кёз къарамынг эмда оюмунг бла илмуну чыгъармачылыкъгъа санаймыса?
- Бир ызда барып тургъан, сагъышландырмагъан, акъылынга бир затны келтирип, аны юсюнден ойлатмагъан иш бла кюрешаллыкъ болмаз эдим. Нек дегенде бизде бир затны къурамын (структурасын) андан да иги этер ючюн, окъугъанлай, жангы амалланы излегенлей, сынауланы бардыргъанлай турургъа керекди.
Бир сынауну аллында санауланы, тергеулени кёп этерге тюшеди. Сора кеслерини да бирлери 4-5 сагъатха бошалгъанлыкъгъа, бирсилерин а онеки сагъат, андан да кёп заманны сакълайса. Алай болса уа, аны къоюп кетип къалыргъа жарамайды. Экспериментибиз бошалгъынчы, ишде турургъа да тюшеди. Аны эсеплери кесинг сакълагъанча болсала, аны кёрюп къууанаса. Болсада жангы зат сен аны тюз бир кере этгенинглей тап болуп бармайды. Анга кёре уа жаппа-жангыдан аны ол неда бу керегин башхаракъ къошуп, тюрлендирип кёрейим деп, биягъы тергеулени башлайса.
Сора илмуда, башха жерде болсун, адам кесини билиминден бирсилеге да юлюш чыгъарыргъа тийишлиди. Алим адам а бютюнда. Аны себепли усталыкъ хунерим тийишли даражада болуруна да къайгъырама.
- Бюгюнлюкде мында ишлеген алимле не бла кюрешесиз?
- Къырал къаллай борчла сала эсе да, алагъа кёре бардырабыз ишибизни. Хар небиз да къуралыулуду. Кесигиз билесиз, арт кезиуде кёп затха санкцияла салыннгандыла.
Биз медицинаны, башха бёлюмлени юслеринден да айтханбыз. Заманнга кёре, алагъа сурам кёбейген, тюрленнген да этеди. Эм алгъа аланы, белгилегенибизча, качествосуна къайгъырабыз, аны бла бирге уа импорт кереклени кесибизни продукциябыз бла алышындырыр онгланы къурауну жолунда барабыз.
Бусагъатда, полиэтилентерефталатны технологиясын жарашдыра турабыз, сынаула бардырыладыла. Бу материал, аберилени тышларына упаковкаладан сора да, саулукъ сакълауда, юс кийимлени хазырлауда, къоруулау промышленностьда да керек болады. Мында 3Д-печатьда хайырланылгъан супер конструкциялы полимерле чыгъарыладыла.
- Ишинг бла байламлы жетишимлиге кесинги не заманда санаргъа боллукъса?
- Бирсилеге кесими билимими бералсам. Энди доктор диссертациям бла кюрешип тебирегенме. Аны къорууласам, жаш тёлюню окъутур муратым да барды. Жарсыугъа, бизге арагъа жаш адамла кёп келмейдиле. Келгенлери да терк окъуна кетип къаладыла. Аны сылтауу айлыкъны азлыгъында болур. Алай эсе да, не тюрлю бёлюмде да жетишимли болур ючюн, окъугъанлай турургъа, ишинги кёлюнг бла этерге керекди.
Мокъаланы Зухура.
